Polish-Lithuanian Commonwealth - Discussion Thread

[carricanta]

Please take a look to this page in polish language

http://www.jest.art.pl/index.html

[carricanta]

Translate to the polish language the post number #20

JAK WALCZONO

(opracował Radosław Sikora) "Spojrzymy: husaria już rozpuściła konie. Boże, co za impet! Wpadli w dym... znikli [...] Aż zagrzmiało coś i dźwięk się uczynił, jakby w tysiącu kuźni kowale młotami bili. Spojrzymy: Jezus Maria! Elektorscy mostem już leżą jako żyto, przez które burza przejdzie, a oni już hen za nimi! jeno proporce migocą! Idą na Szwedów! Uderzyli na rajtarię - rajtaria mostem! Uderzyli na drugi regiment - mostem! [...] Wszystko pierzcha, wszystko się wali, rozstępuje, idą jakby ulicą... bez mała przez całą armię już przeszli! Zderzą się z pułkiem konnej gwardii, wśród którego Carolus stoi... i gwardię jakoby wicher rozegnał!"
Ten opis szarży husarii pochodzący z "Potopu" Henryka Sienkiewicza choć porywający i barwny nic tak właściwie nie mówi o taktyce jaką stosowała ta prześwietna jazda. A przecież to w dużej mierze właśnie jej zawdzięcza ona swoje oszałamiające sukcesy.
Kiedy zainteresowałem się husarią zadziwiło mnie, jak to się działo, że potrafiła ona rozbijać wielokrotnie silniejszego nieprzyjaciela a przy tym straty przy atakach na ziejące ogniem czworoboki piechoty (osłonięte dodatkowo pikinierami) były tak zadziwiająco niskie (weźmy np. Kircholm, gdzie zginęło ok.100 Polaków a 200 było rannych, przy stratach Szwedów ocenianych na 6-9tys. ludzi).
Aby rozwiązać tą zagadkę, należy zdać sobie sprawę z kilku rzeczy. Po pierwsze z bardzo ograniczonej skuteczności broni palnej w tym czasie. Po drugie z tego, że husaria potrafiła minimalizować skutki jej działania. Ale najlepiej przedstawić to na konkretnym przykładzie. Weźmy typową sytuację z przełomu XVI i XVIIw. Chorągiew husarii (w liczbie 200 jeźdźców) atakuje regiment piechoty (załóżmy, że liczy on 600 ludzi, z czego 400 to muszkieterzy a 200 to pikinierzy). Piechota w tym czasie szykowała się do walki w płytszym ugrupowaniu niż to miało miejsce we wcześniejszym okresie (np. na początku XVIw. regułą były czworoboki piechoty po 50 - i więcej - ludzi w szeregu i 50 rzędach). Miało to szereg zalet, między innymi i tą, że wprowadzano na raz do boju większą ilość ludzi w pierwszym szeregu. Ustawiano się w ten sposób, że 6 szeregów (choć bywało też więcej np. 10) muszkieterów osłanianych było przez 3 szeregi pikinierów (sposobów ustawienia było rzecz jasna dużo więcej; opisywany szyk piechoty należy traktować jako jeden z wielu możliwych). Dlaczego akurat tyle? Liczba szeregów muszkieterskich wynikała z niskiej szybkostrzelności ówczesnej broni palnej (nie większej niż 1 strzał na 2 minuty). Dodać należy, że i tak był to spory postęp w stosunku do lat wcześniejszych, gdzie np. w 1 poł. XVIw. wynosiła ona zaledwie 1 strzał na 12 minut. Liczbę zaś pikinierów dobierano tak, aby była jak najmniejsza ale żeby miała jeszcze możliwość powstrzymać swoimi pikami atak wrogiej jazdy (w tym czasie ustaliły się między pikinierami a muszkieterami proporcje jak 1 do 1 lub 1 do 2). Chcąc zachować płynność prowadzenia ognia, w Europie zachodniej rozwinęła się taktyka piechoty zwana kontrmarszem.
Polegała ona na tym, że strzelano pojedynczymi szeregami (wysuwając się 10 kroków przed ugrupowanie), gdy pozostałe szeregi ładowały w tym czasie broń. Po wystrzeleniu wycofywano się na koniec ugrupowania, robiąc miejsce dla kolejnego szeregu (technik kontrmarszu było zresztą więcej; można było np. miarowo cofać się całym ugrupowaniem, lub posuwać się do przodu - ale nie jest to dla naszych rozważań istotne). Gdy pozostałe 5 szeregów oddało swoją salwę, pierwszy szereg zdążył już nabić muszkiety i był gotowy do strzału. Jak więc z tego widać całość ugrupowania mogła oddawać salwy już co 20 sekund, gdy poszczególne szeregi tylko co 2min.
Jakie z kolei było ustawienie piechoty w ugrupowaniu? Piechurzy stawali co 1,5m, z jednej strony po to aby mieć samemu miejsce na swobodne nabijanie broni, z drugiej zaś aby móc przepuszczać wycofujących się po oddaniu strzału na koniec ugrupowania. Pikinierzy osłaniali muszkieterów wysuwając się przed nich, ale dopiero wtedy, gdy groziło niebezpieczeństwo ze strony wrogiej kawalerii, czy pikinierów przeciwnika. Front więc takiego regimentu zajmował ok.100m (600 ludzi w 9 szeregach z odstępami 2m między kolumnami).
Jak z kolei stawała husaria?
W tym okresie husaria szykowała się do boju w 3-4 szeregi (choć bywało, że znacznie głębiej). Przyjmijmy, że były to 4 szeregi. Odległości między husarzami podczas prawie całej szarży (przed samym uderzeniem dochodziło do bardzo ciekawego momentu - o czym później) wynosiły przynajmniej długość konia. Umożliwiało to:

1. Wykonywanie zwrotów "po koniu", co z kolei dawało możliwość przerwania w każdej chwili szarży, bez zamieszania w szeregach.
2. Omijanie niespodziewanych przeszkód na drodze (chociażby leżących na pobojowisku rannych, zmarłych czy końskich trupów).
3. Utrudniało celowanie do tak luźnego szeregu.
4. Przy szarżach na inną kawalerię umożliwiało "wejście" w przeciwnika.
Przyjmując tę odległość na 4m (ściślej rzecz ujmując odległości między husarzami wynosiły 3m plus 1m szerokości konia z jeźdźcem) otrzymamy front ugrupowania liczący 200m (200 ludzi w 4 szeregach w odległości 4m między końmi w szeregu). Jak więc widać, był on szerszy od 3-krotnie liczniejszego ugrupowania piechoty (o zaletach z tego wynikających później). W pierwszym szeregu znajdowało się 50 husarzy (co było zaszczytem przysługującym towarzyszom husarskim; członkowie pocztów tzw. pocztowi stawali za nimi) i był to szereg najbardziej narażony na ogień piechoty. Pozostałe 3 szeregi stawały za nimi, co chroniło je w bardzo znacznym stopniu od czołowego ognia. Jak przebiegała sama szarża? Przedstawia to poniższy rys.
Husaria (w typowych warunkach) zaczynała szarżę w odległości ok. 375m od przeciwnika. Pierwsze 75m przejeżdżała stępem, później 150m kłusem, kolejne 120m galopem by na 30m przed ugrupowaniem przejść w cwał (dotyczy to tylko 1-szego szeregu). Tylne szeregi przechodziły w cwał wcześniej (na ok. 60m przed ugrupowaniem przeciwnika). Dlaczego szarża przebiegała akurat w ten sposób?
Otóż koń - jak każda żywa istota - męczy się. Konieczność oszczędzania jego sił, których najwięcej tracił w cwale, a które musiały wystarczyć na wielokrotne niekiedy szarże, czy na końcowy pościg za rozbitym nieprzyjacielem, dyktowała taki a nie inny sposób. Wiąże się to również z odległością rażenia z broni palnej. Lecz najważniejsze było to, że siła uderzenia chorągwi zależała od zwartości jej szyków. I o ile w stępie, kłusie czy nawet galopie można utrzymać szyk, to już w cwale jest to niemożliwe (na dłuższym odcinku) - każdy koń cwałuje bowiem z inną prędkością. Przy ataku czworoboku pikinierskiego najważniejsze zaś było równoczesne wejście całym frontem w szyk wroga.
Rozwiązanie zaś zagadki wcześniejszego przejścia w cwał tylnych szeregów jest związane z najciekawszą fazą szarży. Pozwalało to na zrównanie drugiego szeregu z pierwszym. Co to dawało? Bardzo wiele, uzupełniało straty pierwszego szeregu a poza tym, po zrównaniu dwóch pierwszych szeregów, odległości między jeźdźcami zmniejszały się 2-krotnie (z 4 do 2m). Dodatkowo cały front chorągwi ścieśniał się w ten sposób, że skrzydłowi parli końmi do środka szyku. Dawało to maksymalną zwartość ugrupowania (odległości między jeźdźcami w tym momencie można szacować na mniej niż 1,5m; pamiętnikarze mówią nawet o szyku "kolano w kolano"), a co za tym idzie największą siłę przełamującą.
Zauważmy, że o ile na początku szarży naprzeciw 1 husarza (w pierwszym szeregu) stało 2 pikinierów, o tyle tuż przed uderzeniem w czworobok piechoty na 2 pikinierów przypadało ponad 2 husarzy (pikinierzy nadal stali w odległościach półtorametrowych, husarze jednak mniej niż półtorametrowych). Szerokość całego frontu chorągwi zmniejszała się do ok.130-140m, ale jak widać - była ona nadal większa od szerokości regimentu piechoty, który wynosił 100m. Tak uderzająca husaria miała wszelkie możliwości przełamania szyku wroga. W pierwszej linii na 100 kopii husarskich przypadało niecałe 70 pik piechoty. Dodatkowo szerszy front chorągwi husarskiej pozwalał przeskrzydlić regiment piechoty. A wiadomo, że uderzenie w skrzydło ugrupowania (nie tylko zresztą piechoty, jazdy także) jest o wiele groźniejsze i skuteczniejsze niż we front szyku.
(fragment obrazu Petera Sayersa Bitwa pod Kircholmem namalowanego około 1630r.
:husaria atakuje szwedzką piechotę)
Cóż by to wszystko jednak znaczyło, gdyby nie można było powalić tych pikinierów. Przecież to właśnie zbrojni w długie (4-5m) piki byli przyczyną upadku i zaniku średniowiecznego rycerstwa. Jak bowiem taki rycerz miał się "dobrać" do ugrupowania pikinierów, gdy sam dysponował jedynie (i to w najlepszym przypadku) 4-ro metrową kopią. Nim rycerz dosięgnął nią piechura, jego koń już nadziewał się na pikę. Jeszcze gorzej ta sprawa wyglądała porównując szanse ówczesnej jazdy zachodnioeuropejskiej, która w ogóle zrezygnowała z kopii.
W przypadku husarii było inaczej. Kopia husarska, dzięki innej niż średniowieczna konstrukcji (drążona w środku od końca aż po gałkę), była od swej poprzedniczki o wiele dłuższa (nawet 5,5m) a przy tym lżejsza. Co ważniejsze była także dłuższa od pik (potwierdzają to wszelkie materiały źródłowe oraz nieliczne zachowane do naszych czasów egzemplarze). Mógł więc husarz powalić pikiniera, zanim jego pika dosięgnęła konia husarskiego.
Ale to nie wszystko. Zakładając, że pierwszy szereg pikinierów zostanie powalony przez husarię, pozostają jeszcze dwa szeregi broniące dostępu do muszkieterów. Jak husaria je pokonywała? Możliwe jest kilka odpowiedzi. Pierwsza - husarze ustawieni byli w gęstszym szyku (choć niewiele gęstszym) niż piechota. Po pierwszym starciu pozostała więc część husarzy z całymi kopiami, mogących kontynuować natarcie na drugą linię pikinierów. Druga sprawa - husarze z połamanymi kopiami mogli posłużyć się ułamanym drzewcem - które miało jeszcze dość znaczną długość (2-3m) - do roztrancania pik kolejnych szeregów i rażenia pikinierów (ugodzenie w twarz takim ułomkiem kopii nawet jeśli nie było śmiertelne, powodowało znaczne okaleczenie i eliminację piechura z walki). Trzeci wariant wykorzystuje fakt przeskrzydlenia szyków wroga. Załamanie się obrony na skrzydłach, prowadzić mogło do "zwijania" ugrupowania nie od czoła ale od boków. Ostatnia w końcu możliwość, to wspieranie pierwszego szeregu husarii przez dwa kolejne. Potrzeba było do tego wolnej przestrzeni w pierwszym szeregu husarii (której przed samym "wejściem" w ugrupowanie piechoty nie było - odległości wynosiły przecież niecałe 1,5m). Ale owo "wejście" z pewnością łamało szyk husarii na tyle, że tu i ówdzie tworzyła się luka dostatecznie duża, aby husarz z tylnego szeregu mógł z niej skorzystać.
Najprawdopodobniej wszystkie te czynniki grały jakąś rolę a ich suma dawała efekt końcowy w postaci przełamania wrogiego ugrupowania. Pamiętać także należy, że nawet jeśli przełamanie nie następowało w pierwszej szarży, husaria mogła odskoczyć od przeciwnika, przegrupować szeregi (w tym czasie husarze, którzy nie skruszyli kopii wysuwali się do pierwszego szeregu) i ponownie zaatakować nadszarpnięty szyk piechoty. Ostatecznie, jeśli nawet jeździe zachodniej (choć rzadko) udawała się ta sztuka, to husaria, która była bardziej do tego predysponowana z pewnością radziła sobie w takich zadaniach znacznie lepiej (zresztą nie trzeba tutaj zdawać się na przypuszczenia, wystarczy zapoznać się z opisami bitew w których husaria spotykała się piechotą zachodnią, aby pozbyć się wszelkich wątpliwości).
Skora zapoznaliśmy się z uszykowaniem obu ugrupowań w czasie całej szarży, pora zastanowić się nad tym jak wrażliwa była husaria na ogień piechoty.
Sztuka wojenna Zachodu nastawiona już była na walkę ogniową. Co prawda pikinierzy osłaniali muszkieterów przed atakami jazdy (co spowodowało z kolei zmianę jej taktyki), lecz to właśnie muszkieterzy byli główną siłą uderzeniową. Powodowało to na Zachodzie rozwój piechoty, jazdę przeznaczano do działań pomocniczych. Jak więc wypada porównanie polskiej sztuki wojennej (opartej na wykorzystaniu jazdy, gdzie główną rolę grała husaria) z zachodnioeuropejską? Szereg zwycięskich bitew świadczy, że zdecydowanie górowała ona nad zachodnią. Ale w czym tkwi sekret?
Powróćmy do opisywanego przykładu. Jakie szkody wyrządzał ogień piechoty atakującej husarii? Czy mógł ją powstrzymać? Otóż okazuje się, że nie. Ciekawych danych co do skuteczności broni palnej w tym czasie dostarczają pamiętniki dowódców, żołnierzy i obserwatorów ówczesnych pól bitewnych. Jednym z nich był Jan Chryzostom Pasek, doświadczony żołnierz, biorący między innymi udział w wojnach ze Szwecją (w latach 50-tych; w Polsce oraz w Danii), Rosją (na początku lat 60-tych XVIIw.), Tatarami i Turkami. Zostawił on po sobie znakomite źródło informacji o tamtej epoce, jakim są jego pamiętniki. Przez opisy bitew, w których brał udział, zadziwiająco często przebija spostrzeżenie o niewielkiej skuteczności ognia dział i ręcznej broni palnej. Co ciekawsze można z tych opisów wysunąć pewne wnioski co do przyczyn tak małej skuteczności tych broni. Pasek pisze:
"A potem piechoty dawały ognia z armaty okrutnie gęsto, z niewielką po staremu z łaski bożej szkodą w ludziach naszych, ex ratione [z przyczyny], żeśmy się bardzo podsadzili pod armatę i przenosiło nas. Ale po staremu legło naszych kilkanaście, ale ci wszyscy, co pod nimi konie postrzelono, pouchodzili żywo."
Zwraca tu uwagę zwrot "z niewielką po staremu z łaski bożej szkodą". Jak widać niewielkie straty od ognia broni palnej były czymś normalnym, powszednim i to - warto podkreślić - nawet przy bardzo silnym ostrzale artyleryjskim. Przyczyną tego była - jak podaje sam Pasek - szybkość poruszeń jazdy. W innym miejscu można przeczytać:
"Nie zapomnię tego nigdy, dziesiątemu to powiem i mam to sobie za wielki dziw: kiedy do 4 chorągwi naszych, które zagnały się za Moskwą, i naprowadzone na ogień prawie w bok włożywszy, 3000 strzelców razem ognia dali, a po staremu tylko jeden towarzysz zabity, a czeladzi czterech, a pode mną konia postrzelono."
W tym wypadku do szarżujących 4 chorągwi (ich łączna liczebność mogła wynosić ok. 400 koni) wystrzeliło jednocześnie bardzo liczne ugrupowanie piechoty (liczba 3000 może być przesadzona, ale nie zmienia to faktu, że strzelców było wielokrotnie więcej niż jeźdźców). Wynik był zaś więcej niż mizerny (5 zabitych, prawdopodobnie dwa razy tyle rannych i pewna ilość koni). Co prawda tak niskie straty były już zaskoczeniem dla tego doświadczonego żołnierza, ale wielkość tych strat kolejny raz świadczy, że ogień broni palnej nie był tak niebezpieczny, jak mogłoby się wydawać. W tej konkretnej sytuacji można podać jeszcze jedną ważną przyczynę, dla której efekt salwy piechoty był tak słaby. Strzelanie do jazdy poruszającej się pod skosem (albo w poprzek) do linii piechoty jest znacznie trudniejsze niż do jazdy szarżującej na wprost (ale o tym później).
Nie tylko jednak Pasek dostrzega fakt ograniczonej skuteczności ognia piechoty. Świadomość tego musiała być dość powszechna wśród ludzi mających styk z wojskiem (ale co ciekawe, raczej w Polsce niż poza jej granicami). Potwierdzeniem tego jest przytoczony poniżej fragment książki "Obraz dworów europejskich na pocz. XVIIw.", będący opisem (pióra S.Paca) podróży po Europie Zachodniej królewicza Władysława Wazy (w 1624r.). W jej trakcie, późniejszy król polski Władysław IV Waza, miał okazję zapoznać się z zachodnią sztuką wojenną i wymienić poglądy, i doświadczenia wojenne z zachodnimi generałami. Charakterystyczna jest wymiana zdań do jakiej doszło w czasie obiadu w obozie pod obleganą Bredą, gdzie dowódca wojsk hiszpańskich Spinola (którego Władysław był gościem) zapytał jednego ze swoich generałów (Henryka von Bergen) co by zrobił, gdyby mu przyszło walczyć przeciwko husarii. Oddajmy głos Pacowi:
"Siadaliśmy zawsze z Spinolą i inszymi przednimi ludźmi do stołu, gdzieśmy miewali siła dyskursów; bo samiż nam okazyą dawali pytając nas o rycerstwie polskiem, sposobach wojowania. Jako trafiło się też, że nas o naszego ussarza, kopijnika pytali [...]. Tamże rzekł Spinola de conte Henryka von Bergen, coby on rozumiał przeciwko tak potężnej jeździe za sposób. Odpowiedział mu conte, żeby postawił przeciwko kopijnikom jazdę z karabinami długiemi, a skoroby kopijnik skoczył, kazałby do nich z onych karabinów wypalić i tak rozumiałby, żeby zniósł kopijniki. Roześmiałem się na tę mowę, i pytali mię czemu. Powiedziałem, żeśmy byli niedawno z królewicem jmć u książęcia bawarskiego, który nam łowy kosztowne prezentował, bo otóż napędzono na nas do kilku set zwierza łani i jeleni, a my z bud gęsto się uszykowawszy strzelaliśmy do nich; a przecię w tak gęstej strzelbie i z tak wielkiej gromady ledwo kilka sztuk zwierza na placu zostało; drugie, lubo że z nich niektóre postrzelone, poszły mimo. Nie jest tak bezpieczny i niestraszny cel kopijnik w potkaniu jako zwierz strzelcowi; jeśli tedy na łowach z dwustu tak mało szkody bywa od strzelby, cóżby te karabiny zbrojnemu na koniu dobrym potykającemu się wadziły, mogłyby w gromadzie którego z konia zrucić, a kieby wszystkiej chorągwi nie zniosły i cnego impetu spiesznie nie zahamowały, którym kopijnik nie tylko jazdę ale i spiśnika (jako tego świeże przykłady były w Inflanciech) znosił. I przywtórzyli mi żem prawdę mówił."
Ta opowieść jest bardzo pouczająca. Pokazuje jak w odmienny sposób podchodzono do wykorzystania broni palnej na Zachodzie i w Polsce. Zbytnie przecenienie jej siły było charakterystyczne dla państw reprezentujących zachodnią sztukę wojenną. Ujawniało się to właśnie w starciach z armią polską, która doceniając jej znaczenie (pod względem wprowadzania innowacji w broni palnej, sposobów jej taktycznego wykorzystania itp., Polska nie tylko, że nie odstawała od państw zachodnioeuropejskich, ale niekiedy nawet je przewyższał - ale to temat na oddzielne opracowanie) nie przeceniała jednak broni palnej, widząc doskonale jej ograniczone możliwości. Co więcej, fragment ten wprost wyjaśnia, dlaczego w starciu muszkieter - husarz, to ten drugi okazywał się triumfatorem. Wyjaśnienia te, jak widać znalazły uznanie i potwierdzenie wśród generałów hiszpańskich.
Na zakończenie tej części, poświęconej opisom strat odnoszonych od ognia piechoty przez jazdę, warto przytoczyć straty jakie poniosła jazda polska w szczególnie ciekawej bitwie. Mowa o bitwie pod Gniewem w 1626r., gdzie doszło do starcia armii polskiej (w tym licznie reprezentowanej husarii), ze zreformowaną armią szwedzką Gustawa Adolfa. Król szwedzki zastosował tam nowy sposób walki ogniowej, który miał się okazać znacznie groźniejszym i skuteczniejszym od stosowanego wcześniej kontrmarszu. "Szarże ogniowe" (lub też "szoki ogniowe"), polegały na tym, że salwę oddawało jednocześnie 6 szeregów (a nie jak w przypadku kontrmarszu 1 szereg). Uzyskiwano to przez następujące uszykowanie piechoty: żołnierze stawali w trzech rzędach (pierwszy rząd klęczał, drugi był pochylony, trzeci w postawie całkowicie wyprostowanej, tak że kolejne rzędy strzelały nad stojącymi przed nimi) a dodatkowo zdwajano wszystkie szeregi (żołnierze z tylnych rzędów wchodzili w puste przestrzenie w pierwszych 3 rzędach, czyli stawali obok żołnierzy pierwszych rzędów). W ten sposób wszyscy muszkieterowie byli w stanie oddać swój strzał jednocześnie. Jak już wspomniałem okazało się to o wiele groźniejsze dla szarżującej jazdy. Stąd też początkowo zaskoczeni nową taktyką husarze, nie byli w stanie przełamać walczącej w ten sposób piechoty (widać to w pierwszych dniach bitwy pod Gniewem). W trakcie jednego z takich starć, na szarżujących kilkukrotnie husarzy (mogło być tych szarż 3 lub więcej) spadł grad pocisków 2 skwadronów piechoty i 6 dział (2 skwadrony liczyły sobie 576 strzelców). Czyli do atakujących 600 husarzy, wystrzelono przynajmniej 1700 pocisków muszkietowych i 18 kartaczy. Straty polskie wyniosły (wg 3 różnych pamiętników) od 20 do 50 zabitych jeźdźców (przy czym trzeba podkreślić, że straty te poniesiono nie tylko od ognia broni palnej, lecz także w starciach z jazdą szwedzką do jakich dochodziło między szarżami na piechotę). Wielkość tych strat była kompletnym zaskoczeniem dla jazdy polskiej, która w dotychczasowych starciach z piechotą szwedzką nigdy nie natrafiła na tak gęsty ogień (jak wyżej napisano, stosowanie kontrmarszu wiązało się ze znacznie niższą intensywnością prowadzonego ognia). Jednak obiektywnie patrząc nawet ta liczba zabitych (przyjmijmy średnią 35 ludzi), jest nadal dość niska (w porównaniu z liczbą wystrzelonych pocisków). Można zatem sądzić, że to nie wielkość strat zadecydowała o odparciu szarż, lecz raczej zaskoczenie i jego psychiczny efekt (zetknięcia się z niespotykaną - w dotychczasowej praktyce - wielkością tychże strat). Faktycznie bowiem, już w kolejnym dniu tej samej bitwy, husaria będąc przygotowana psychicznie na możliwość poniesienia znacznie większych strat, przełamuje piechotę szwedzką.
Wszystko co wyżej napisano, a co przytoczono za źródłami (pamiętnikami) z epoki poświadcza, że broń palna nie była w stanie zadać atakującej husarii ciosu, który byłby w stanie ją powstrzymać. Tyczy to się szczególnie okresu przed reformami Gustawa Adolfa (tzn. do połowy lat 20-tych XVIIw.), ale nawet te reformy mimo, że wprowadzały nową jakość w działaniach piechoty, w żadnym wypadku nie przekreślały szans jazdy na pokonanie tejże piechoty. Jazda od tego czasu musiała po prostu liczyć się z większymi stratami.
Patrząc na tak zadziwiająco niską skuteczność ognia piechoty, nie możemy nie zadać sobie pytania skąd się ona brała. Zapoznajmy się więc z kilkoma faktami, które będą pomocne w wyjaśnieniu tego zjawiska.
Maksymalny zasięg strzału, przy którym można było prowadzić ogień, dla muszkietu wynosił ok. 250-300m (dla poprzednika muszkietu arkebuza tylko150-200m). Ale ogień prowadzony z tej odległości był praktycznie marnowaniem prochu. W praktyce oddawano więc strzał z odległości nie większej niż 100 metrów. Czyli szarżująca jazda była rażona dopiero w bezpośredniej odległości od piechoty, mogła więc dość szybko to pole rażenia w czasie szarży pokonywać, a także dość szybko z tego pola rażenia uciec. To po pierwsze. Innym powodem niskiej skuteczności broni palnej, była jej niska celność.
Skąd się ona brała? Otóż:
1. Broń w tamtym czasie nie miała gwintowanych luf (a precyzyjniej - znano już gwintowaną broń palną, ale jej bardzo obniżona - w stosunku do niegwintowanej - szybkostrzelność, powodowała, że używano jej tylko w celach specjalnych np. jako karabinów wyborowych). Gwint zaś nadaje wystrzeliwanemu pociskowi ruch obrotowy, stabilizując z kolei ruch postępowy. Pocisk nie koziołkuje i utrzymuje trajektorię (którą można wtedy dość precyzyjnie wyznaczyć).
2. Broń nie miała urządzeń celujących. Celowano "po lufie". Trudno się zresztą temu dziwić zważywszy na niestabilność toru lotu pocisku, ale jeszcze ważniejszy powód dla którego nie stosowano celowników podano poniżej.
3. Ładunek prochowy był odmierzany ręcznie (a zatem nieprecyzyjnie), a jego jakość bywała bardzo rozmaita (i nieprzewidywalna). W związku z tym raz wsypano w lufę więcej, raz mniej, a efekt był taki, że kula była wystrzeliwana z różną energią (prędkość początkowa kuli ma zaś decydujący wpływ na tor jej lotu - czyli celność). Sama zaś kula także nie była za każdym razem idealnie taka sama (odlewano ją sobie za pomocą podręcznych foremek - matryc). Nawet taki czynnik jak pogoda miał wpływ na celność strzału (nasączone wilgocią prochy jeżeli już się zapaliły, to miały gorsze właściwości niż suche).
4. Strzelanie do kawalerii (mimo, że jest to cel dość duży) nie jest wcale takie łatwe. Szybkość bowiem z jaką porusza się jazda czyni z niej trudny obiekt do trafienia. Łatwo jest strzelić za wysoko lub za blisko (nisko).
5. Strzelaniu z dawnej broni palnej towarzyszył znaczny odrzut. Był on dużo większy niż przy współczesnej broni, gdyż wielkość ładunku prochowego wielokrotnie przekraczała obecnie stosowany. Odrzut zaś powoduje podrzut lufy przy strzale co sprawia, że pocisk nie wylatuje dokładnie w tym kierunku, gdzie celował strzelec (co jest szczególnie ważne przy długich lufach ówcześnie stosowanych).
6. Broń ówczesna miała krzywo nawiercane lufy; w niektórych - oryginalnych, znajdujących się w muzeach eksponatach - stwierdza się nawet 3mm odchylenie niewspółosiowości otworów
7. Nieumiejętnie wkręcony lont w broni lontowej (a taka była powszechnie stosowana w tym okresie) może się zawinąć podczas strzału. Wtedy strzał następuje nawet po dość długim czasie (lont musi się dopalić do miejsca w którym jest proch na panewce). Przedłuża to strzał a jednocześnie zmusza strzelającego do stałego wodzenia lufą za ruchomym celem
8. Przy strzelaniu z broni lontowej istnieje pewna bezwładność strzału. Od chwili naciśnięcia spustu, do chwili zapalenia prochu na panewce mija pewien czas. Jeśli w tym czasie cel się porusza, to strzelec zmuszony jest wodzić za nim lufą, aż odpali się proch wyrzucający pocisk. Jest to szczególnie trudne, jeśli cel porusza się szybko i pod kątem do strzelającego (przypomnij sobie efekt bocznej salwy opisywany przez Paska)
Oczywiście część z tych słabości broni palnej dobry strzelec może kompensować. Jeśli np. muszkiet ma niewspółosiowy otwór, to zawsze kula znosi w jedną stronę. Wiedząc o tym można brać na to poprawkę itd. Ale jest to z pewnością utrudnienie w chwili przeżywania ekstremalnych emocji (a z takimi mamy przecież do czynienia podczas bitwy, czy - szczególnie - szarży). I tu przechodzimy do elementu mającego wpływ na celność, którego w żaden sposób nie można pominąć. Chodzi o psychikę człowieka. Czym innym jest przecież strzelanie do tarczy na strzelnicy, gdzie możemy osiągać nawet znakomite rezultaty, a czym innym w chwili ekstremalnego napięcia psychicznego. Spójrzmy chociażby na koszykarzy (czy piłkarzy). W czasie treningów rzadko zdarza się aby dobry koszykarz nie wrzucił rzutu osobistego (piłkarz - strzelił karnego), ale w prawdziwym meczu, gdzie emocje odgrywają niebagatelną rolę, jakże często rzut osobisty (czy karny) kończy się pudłem. A przecież to tylko mecz, nie walka na śmierć i życie, a koszykarze (piłkarze, czy inni sportowcy) mają okazję zdecydowanie częściej do zmierzenia się ze swoimi emocjami (czyli do nauczenia się ich kontroli). Żołnierz, który może po raz pierwszy znalazł się na polu bitwy, który nigdy nie doświadczył tak skrajnych emocji, jak szarża jazdy, nie zawsze jest w stanie (a raczej prawie nigdy nie jest w stanie) zapanować nad swoją psychiką. Aż po ostatnie chwile istnienia jazdy jako siły zbrojnej, zdarzały się przypadki porzucania broni i bezładnej ucieczki piechoty na sam tylko widok szarży jazdy. Świadczy to o sile emocji jakim podlega człowiek. W muzeach polskich znajdują się eksponaty dawnej broni palnej, z której muzealnicy wydobywali nawet do 7 pocisków ładowanych kolejno po sobie. Nie ma innego wytłumaczenia na ten fakt, jak tylko taki, że strzelec nie zauważył, że jego broń nie wypaliła i ładował następny ładunek (gdyby tak te 7 pocisków w końcu odpaliło, skończyłoby się to niewątpliwie rozerwaniem lufy i śmiercią strzelca). Ale jak można nie zauważyć, że muszkiet nie wypalił? Samo tłumaczenie hałasem bitewnym (tzn. nie usłyszeniem własnego wystrzału), czy dymem zasnuwającym pobojowisko (a więc niedostrzeżeniem dymu wydobywającego się z własnej lufy przy strzale), nie może tłumaczyć tego faktu. Strzelec może przecież stwierdzić wystrzelenie własnej broni chociażby poprzez odrzut, który oddziałuje na jego ramię. Dlaczego więc żołnierz obsługujący tą broń nie zauważył niewypału? Jedynym wytłumaczeniem jest odwołanie się do czynnika psychicznego, do chwilowego zaćmienia umysłu, odbierającego nie tylko zdolność logicznego rozumowania. Czy więc w tym świetle dziwić się można faktowi, że podlegający tak skrajnym emocjom ludzie celują znacznie gorzej niż w warunkach niebojowych?
Wszystkie te nakładające się na siebie przyczyny powodowały, że celność była taka a nie inna. Co więcej. Nie dość, że żeby trafić trzeba było strzelać z małej odległości, to jeszcze ilość niewypałów była (jak na dzisiejsze normy) dość wysoka. Przeprowadzane obecnie strzelania z dawnych broni palnych (czy też ich replik) wykazują kilkuprocentowe ilości niewypałów. Są to jednak dane odnoszące się do warunków "cieplarnianych", gdzie każdy strzał można spokojnie i odpowiednio przygotować. W warunkach bojowych nie było już tak "różowo". Śpiesząc się bowiem ładowano mniej dokładnie, co z pewnością powodowało jeszcze większą liczbę niewypałów.
W omawianych czasach doskonale zdawano sobie z tego sprawę i dowództwo liczyło najbardziej na efekt pierwszego wystrzału (pierwszy ładunek był bowiem starannie nabity przed starciem) wiedząc, że kolejne salwy będą o wiele słabsze. Wracając do atakującej husarii. Ogień do niej prowadzony był z odległości mniejszej niż 100m (wskazują na to m.in. regulaminy piechoty). O konieczności prowadzenia ognia z takiej a nie większej odległości była już mowa. Ale dlaczego nie "przypuścić" husarii bliżej, nie strzelić "na pewniaka"? Piechota nie mogła sobie na to pozwolić, bo gdyby ta najważniejsza salwa nie zatrzymała kawalerii (niekoniecznie husarii), to jej los byłby przesądzony. Musiała więc mieć czas na ukrycie się za pikinierów. Ile tego czasu było potrzeba? Biorąc pod uwagę fakt, że szeregi oddawały salwę co 20 sek., można przyjąć, że czas potrzebny na powrót szeregu do szyku (lub też wysunięcie się przed nich pikinierów) wynosił 8-10sek., dodając jeszcze margines 2-4sek. można określić odległość dzielącą regiment piechoty od husarii na ok.75m. Husaria zaś właśnie czekała na moment, w którym piechota wyda salwę, aby dopiero wtedy zewrzeć szeregi (luźny szyk był potrzebny aby wyminąć padających od salwy). Zauważmy - w odległości 75m od piechoty husaria utrzymuje szyk luźny (z 4m odstępem). Utrudnia to celowanie piechocie a jednocześnie wystawia na ogień tylko pierwszy szereg. Pamiętając także, że front chorągwi przed ścieśnieniem ma 200m a piechoty 100m, wystawia na ogień jedynie 1/2 pierwszego szeregu (a więc nie 50 husarzy lecz tylko 25). Jest to więc kolejny, ostatni już element zmniejszający skuteczność ognia piechoty.
Oprócz omówienia sposobu przeprowadzenia samej szarży warto by zapoznać się także ze sposobami współdziałania większych grup kawalerii. Otóż wszystkie dane dowodzą, że chorągwie jazdy szykowano w kilku rzutach w szachownicę tak, że tylne rzuty ustawiały się w przerwach miedzy chorągwiami pierwszego rzutu. Dawało to możliwość wspierania pierwszego rzutu (bez dezorganizacji całego szyku), umożliwiało mu sprawne wycofanie się itp. Całość szyku była przez to bardzo elastyczna i pozwalała na odpowiednie współdziałanie mas wojska. Bywało też bowiem i tak, że pierwsza szarża nie przełamywała pozycji nieprzyjaciela. Wtedy chorągwie wycofywały się dla przegrupowania, uzupełnienia broni (kopie) i po chwili odpoczynku szarżowały ponownie. W tym czasie drugi (i kolejne) rzuty wojsk nie pozwalały na uporządkowanie szyków przeciwnikowi. Takie "falowe" ponawianie ataków było przeprowadzane aż do całkowitego przełamania pozycji wroga.
Podsumowując można stwierdzić, że piechota próbująca powstrzymać szarżę husarii przez kontrmarsz była skazana na porażkę. A o tym co się działo, gdy husaria dobierała się do jej szeregów - świadczą liczby poległych w poszczególnych bitwach. Rozbicie osłony z pikinierów nieodłącznie prowadziło bowiem do pójścia w rozsypkę całego ugrupowania. Nie ma zaś gorszej rzeczy (dla piechoty), jak paniczna ucieczka przed jazdą. Nieodmiennie kończy się ona rzezią uciekających.
* Jednakże nie z samą tylko piechotą zachodnioeuropejską przychodziło potykać się husarii. Pozostając jeszcze przy piechocie, należy wspomnieć i o innych jej formacjach. Piechota typu wschodniego (chodzi przede wszystkim o janczarów), była także częstym przeciwnikiem husarii. Lecz mimo, że w pewnych okresach (w XV i 1 poł. XVIw.) należała do najgroźniejszych i najlepiej wyszkolonych w Europie, to z czasem jej wartość bojowa zmniejszyła się (wiąże się to w ogóle z upadkiem wojskowości tureckiej) i choć nadal groźna, nie przewyższała ona piechoty zachodniej.
* Pozostaje jeszcze omówić sposób walki z Kozakami Zaporoskimi. Kozacy - będąc nominalnie poddanymi Rzeczposolitej - wszczynali przeciw niej liczne bunty (od przełomu XVI i XVIIw.). Ich sposób walki bazował głównie na wykorzystaniu taboru. Tabor stanowił dla nich ruchomy punkt oporu, z którego mogli razić przeciwnika bronią palną (Kozacy znani byli z doskonałych umiejętności strzeleckich). Sam tabor (powstały ze spiętych wozów), był jednak podatny na ogień armat. Do jego zdobycia najlepiej służyła piechota (wsparta silnym ogniem dział). Ale piechoty najczęściej było niewiele więc jazda musiała sobie sama jakoś z nim radzić. Wykorzystywała do tego swoją ruchliwość i przewagę w polu. Blokowała tabor (uniemożliwiając zaopatrzenie w żywność) i zmuszała w ten sposób obrońców do kapitulacji. Kozacy nie mogli bowiem nawet próbować zmierzyć się z husarią (czy w ogóle z jazdą polską) w otwartym polu. W takiej konfrontacji byli z góry skazani na porażkę.
* Skoro zapoznaliśmy się ze sposobami walki husarii z piechotą, czas przyjrzeć się jeździe. Jazda zachodnioeuropejska jak już wcześniej było napomniane, utraciła w XVIw. charakter wojsk przełamania. Nie mogąc poradzić sobie z piechotą stała się bronią pomocniczą. Do jej zadań należało np. patrolowanie terenu, zwiad, przecinanie linii zaopatrzenia wroga, walka z wrogą kawalerią itp. Na polu bitwy stosowała taktykę ogniową podobną do kontrmarszu w piechocie. Karakol - bo o nim mowa polegał na podjechaniu całym ugrupowaniem do wroga i oddawaniem salw z krótkiej broni palnej poszczególnymi szeregami. W warunkach zachodnioeuropejskich przynosiło to pewne efekty. Rajtarzy - jeden z typów jazdy strzelczej jaki w tym czasie wyewoluował na Zachodzie - uszykowani w głębokim, kilkunastoszeregowym szyku, zasypując piechotę ogniem broni palnej, czynili wyłom w jej szykach. Wyłom ten następnie pogłębiano atakiem na broń białą. Takie systematyczne działanie mogło być prowadzone tylko wtedy, gdy charakter przeciwnika na to pozwalał. Gdy wróg spokojnie stał i co najwyżej odstrzeliwał się. Taki charakter miały wojska zachodnioeuropejskie, ale nie polskie, gdzie głównym czynnikiem walki była impetyczna, przeprowadzona na białą broń szarża. W zetknięciu z jazdą polską (a już szczególnie z husarią) ta taktyka prowadziła tylko do sromotnych porażek. Największą siłą jazdy jest umiejętność przeprowadzenia szarży na białą broń - tej siły jazda zachodnia została pozbawiona. Ale z czasem i na Zachodzie zdano sobie sprawę z faktu, że ich taktyka walki zabrnęła w ślepą uliczkę. Miała na to wpływ głównie husaria (i jej efektowne zwycięstwa w walkach ze Szwedami w Inflantach na początku XVIIw.). Początkowo Szwedzi (od reform króla szwedzkiego Gustawa Adolfa w latach 20-tych XVIIw.), później inne kraje europejskie (głównie za przyczyną wojny 30-to letniej), zmieniły sposób walki własnej konnicy. Nigdy jednak poziomem wyszkolenia i możliwościami bojowymi nie dorównały one jeździe polskiej (w XVIIw.). Świadczą o tym rozliczne bitwy, jak choćby pod Trzcianą (w 1629r.), gdzie zreformowana armia szwedzka (notabene taktykę jazdy szwedzkiej starał się Gustaw Adolf wzorować na polskiej), dowodzona przez tegoż Gustawa Adolfa (uznawanego za jednego z najlepszych wodzów tamtej epoki), musiała skapitulować w obliczu ataków polskiej husarii.
* Przejdźmy z kolei na wschód Europy. W kilku słowach scharakteryzujmy jazdę w poszczególnych państwach. W Rosji jazda potrafiła szarżować na białą broń (w czym jak widać nie poszła w ślady zachodu), lecz mimo że walczyła często z zapałem i dużym poświęceniem, nie stosowała praktycznie żadnych szyków. Uderzała w luźnym ugrupowaniu i tak się biła. Dodatkowo słabe jej uzbrojenie ochronne narażało ją na większe straty. Husaria nie miała z nią specjalnie większych problemów, górując wyszkoleniem indywidualnym i grupowym, uzbrojeniem zaczepnym (kopia) i obronnym (zbroja).
* Jazda tatarska z kolei była bardzo groźnym przeciwnikiem. Mimo braku uzbrojenia obronnego, uzbrojona często tylko w łuki, stosowała bardzo skuteczną taktykę. Wypracowana jeszcze za czasów Czyngis- chana opierała się na wykorzystaniu manewru i zasadzek. Polegało to na tym, że wydzielona grupa podjeżdżała pod ugrupowanie nieprzyjaciela, zasypując je strzałami. Następnie pozorowała ucieczkę. Prowokowała w ten sposób pościg, który naprowadzał przeciwnika na siły główne ukryte w zasadzce. Uderzenie ze skrzydeł przeważających sił tatarskich na rozluźnione w pościgu szeregi nieprzyjaciela wraz z atakiem od czoła (tych którzy pozorowali ucieczkę), kończył się klęską ścigających. Oczywiście w państwach mających przez dłuższy czas styczność z Tatarami zdawano sobie sprawę z metod ich walki. Ale nawet wtedy kiedy np. nie dano wciągnąć się w zasadzkę, jazda tatarska stanowiła duże zagrożenie. Podpadając pod ugrupowanie nieprzyjaciela i zasypując go strzałami, czyniąc odwrót i znowu nawracając - powodowała duże straty w szykach wroga. Było to możliwe z dwóch powodów. Po pierwsze Tatarzy byli jazdą lekką, na rączych i wytrzymałych koniach. Mogli podjeżdżać pod wroga bez zbytniej obawy pościgu z jego strony (jedynie równie lekki jeździec na dobrym koniu mógł ich próbować dogonić). Po drugie - łuki są bronią bardzo szybkostrzelną (nawet 10 strzałów na minutę). Cała ława tatarska (bo tak się nazywał szyk przez nich stosowany, przypominający lekko wygięty półksiężyc) mogła więc w krótkim czasie wysłać na wroga wiele pocisków, które jeśli nie raziły ich samych, to przynajmniej pozbawiały koni. Jak więc z nimi walczono? Generalnie starano się wykorzystać siłę ognia, na który Tatarzy byli bardzo wrażliwi. Po drugie starano się zachować szyk zwarty uniemożliwiający "szarpanie" (tak przez Tatarów ulubione). Po trzecie nie pozwalano na "obskoczenie" przez jazdę tatarską tzn. dbano o szczególnie wrażliwe skrzydła i tyły ugrupowania. W bezpośredniej walce wręcz, Tatarzy ustępowali Polakom, którzy mieli lepszą broń i lepsze uzbrojenie ochronne, lecz cała sztuka polegała na tym aby doprowadzić do bezpośredniego starcia. Tatarzy bowiem cechowali się niezwykłą lotnością i podejmowali walkę tylko wtedy kiedy mieli wielokrotną przewagę liczebną, lub byli do niej zmuszeni np. obawiając się utraty zagrabionych łupów i pojmanego jasyru, z którym nie mogli poruszać się równie szybko jak bez niego. Jak więc w takim świetle wygląda konfrontacja husarii z jazdą tatarską? Husaria mając wieloletnie doświadczenia w walkach z nimi, nabrała dość dużej wprawy w jej zwalczaniu. Jak już wcześniej jednak wspomniano, największą sztuką było zmusić Tatarów do przyjęcia bitwy. W samym starciu husaria nie używała kopii, które w walkach z tą jazdą powodowały tylko niepotrzebne obciążenie koni. Starano się za to używać broni palnej, którą każdy husarz woził w olstrach (pistolety) jak i w wozach taborowych (broń długa np. muszkiety). Dobre konie husarskie pozwalały także (mimo ich znacznego obciążenia) na próbę pościgu. * Pozostaje jeszcze Turcja. Jazda w tym kraju miała świetne tradycje kawaleryjskie, używała znakomitych koni (bardzo w Polsce cenionych), była dobrze wyszkolona w walce indywidualnej, używała także uzbrojenia ochronnego (choć nie cała jazda, tylko niektóre formacje). Bronią zaczepną był łuk, szabla, krótka kopia (czy też raczej lanca), czasem dziryt. W sumie reprezentowała wysoki poziom (o niebo wyższy niż jazda zachodnioeuropejska; Austria np. do walk z Turkami szczególnie chętnie wynajmowała jazdę polską). Husaria górowała nad nią głównie siłą uderzeniową. Długie husarskie kopie pozwalały na obalenie przeciwnika zanim dosięgnęła ją jego broń. Zwarty szyk chorągwi husarskiej (choć nie tak zwarty jak przy ataku na piechotę), był skuteczniejszy od luźnego ugrupowania nieprzyjaciela, zbroja husarska stanowiła lepszą ochronę a indywidualne wyszkolenie husarzy było przynajmniej równie wysokie jak jeźdźców tureckich. Bibligrafia:
Bibligrafia: "Husaria" Jerzy Cichowski, Andrzej Szulczyński "Bitwa pod Gniewem (22.IX-29.IX-1.X 1626)"
Jerzy Teodorczyk - artykuł zamieszczony w "Studiach i materiałach do historii wojskowości" t.12 "Nowe poglądy na bitwę ze Szwedami pod Gniewem w 1626 r."
Jan Seredyka - artykuł zamieszczony w "Zapiskach historycznych" t.34 zeszyt 2
"Historia piechoty polskiej do roku 1864" Jan Wimmer
"Chanat Krymski" Leszek Podhorodecki
"Obraz dworów europejskich na pocz. XVIIw.", S.Pac "Pamiętniki" J.Ch.Pasek

[carricanta]

Hussar's charge: the moment of impact:
A Debate



A follow-up by Szczepan
Jerzy Teodorczak in "Wojskowosc polska w pierwszej polowie XVII wieku" describes hussars tactics like this: the hussars approach in 2 or 3 ranks, comrades (towarzysze) in first line with lances, and retainers (pocztowi) in the second line, mostly with carbines ("bandolet" or "polhak"), but other sources claim that pocztowi sometimes carry lances.* The charge begins in loose formation. Well-trained hussars can tighten and loosen their formation on special signals played on the trumpet. Also, they can change the direction of their move 180 degrees on signal in total order.
Teodorczak said, that "when the rotmistrz (Captain) saw an opportunity of breaking an enemy lines, he gave the order to tighten the formation to "knee to knee" (and Teodorczak said later, that they really nearly touched knees) and charge in canter."
When there wasn't a clear and obvious opportunity to break lines, they sometimes turned back very fast, or charged in a canter with loose formation (the distance between hussars was the length of the horse).
After the charge, the hussars turned back very fast, took another lance and charged again. Every hussar had at least 3 lances, which were very expensive weapon, and few shafts - when he broke all "real", excavated lances, they place shafts on normal piece of wood, to have at least something that could be used like a lance.
Quite often lines attack alternately, so the hussar charge was like waves attacking a shore: trot, gallop, canter, BANG!, run away trotting, than another line went to trot, gallop, canter, BANG!, and again and again. Two or three charges usually did the trick.
* Note that both can be true: the retainers might be carrying the lances primarily as replacements for the comrade's broken lances, but they may also have been competent in their use. - Rick

____
Radek replied:
'Act of the Hetman (General of the Army) for the information or all commanders, colonels, captains (rotmistrzom), first lieutenants(porucznikom), cornets/ensigns (chorazym), 2nd Lieutenants namiestnikom and the whole knightly-hood, Orders for formations in moving against the enemy in formal field battles.' Written at the end of the XVII C by H.Lubomirskiego. These instructions written by the commander of Polish troop has irrefutable value. And other contemporary sources wrote about hussars attacking at the canter. I think we can believe them.
I do not know your source's exact argument, but I can speculate on some reasons. Keegan describes normal behavior of a horse, but does not take into account that it is possible to train a horse for exceptional behaviors. We have reliable and believable data on it; Hussar horses were specially cultivated and trained. Special attention was paid in Poland on the breeding of horses of the perfect temperament and capabilities for the hussars. Example:
The horse was trained in the following maneuver: imagine a path 40 meters long and narrow, with a circle 3 meters in diameter at each end. The horse follows the path in full canter speed,
turns, canters back, turns, canters back, turns… and so on. The horse must turn within this circles and not step outside. This is practiced in full battle load - the rider carrying a lance. Such exercises allowed the men and horses to execute their attack smoothly and without commotion in the ranks, during battles.
Another subject the hussar horses mastered was striking a human-sized object with their body (breast or shoulder) while rushing and turning. Dummies' stuffed with hay for this purpose were places on a turn-post, and the bag of hay would be struck by the horse's breast guard. The post turned at impact so it did not harm the horse. These types of exercises weaned the horses of their natural fears.
I don't know what your sources have to say about central and eastern Europe, but I suspect, that they know little about these themes. Really, from where I stand western scholarship only notices the important questions (of military history) and technical advances that happened in the West. And they attribute the invention of the tactic or technology to the first place they see it in the West. For example, the invention of paper cartridges for muskets is sometimes attributed to Gustav Adolfus, when they were used in Poland 50 years earlier. (Not that I claim that this is a Polish invention, because it came to Poland from elsewhere, perhaps from Transylvania. ) Another example, is the special manner of saddling a horse ( the saddle and manner of tack determine the seat of the rider on the horse) Which allowed the horse full liberty and made controlled riding easier, which is a polish invention by Lisowczy (a Polish light horseman from the beginning of the 17th C.) He distinguished the eastern saddle or mount with the legs squat/bent from the western, on straight legs. Probably, the closest to it that has been devised or 'discovered' in the West is the English saddle of the XIX century, the saddle used today throughout the world. It seems to me that scholars in the West are often surprising ignorant of Eastern culture, technology, and military matters.
The cultural fabric in Poland fed the success of the Hussars. The horse and chivalric culture in Poland stood at an incredibly high level thorough the unbroken tradition of Chivalry and they were ingrained in society as in few other cultures. Chivalry was the custom that ruled Poland. Although the old saying that 'a nobleman is born on a horse' was perhaps a bit of an exaggeration, nevertheless, after the birth of nobleman's son, the father's first business was to place the baby on the horse's back for his first few horse steps. The next order of business was often to inscribe the infant boy's name in the ranks of the banner (military unit) in which he was destined to serve. Because they were in the banner from birth, they took their duty to their banner and country seriously. Such was the nobleman's mentality.
Knightly ideals were very durable in Poland. Perhaps they were lost in the west after the decay of the relevance of the knight, but they were adhered to in Poland for centuries longer. Nobleman's children were fostered from the start to be future soldiers, trained and disciplined in the use of all the different weapons, but first of all, in riding and military horsemanship.
Another intriguing thing is that all hussar banners were manned by volunteers. So they fought not for money (as often the case in the West ), but for personal glory or duty. Outfitting a Hussar post (pocztu) cost a fortune, and the pay of a hussar, though the hightest of all Polish troops, did not cover the expense. So, in effect they paid for the privilege to serve. Such a solider had superior moral to, for example, a person who was conscripted, lured by money, or dragooned through force.
This high quality human material automatically made for very high level, elite units. But this level was further brought up in constant battles with the very good cavalry of the East, such as the Turks and Tatars, who invaded Polish lands yearly .

_____________________
Rick Replies:
I understand what you are saying, but I don't think you understand my main point. (remember that this conversation took place in a mix of Polish and English, and neither party is very good at reading or writing the other's language).
Let us say that the 40 meter course, with a 3 meter circle at the end, is exactly the path the horse takes in battle. I've seen rodeo-like demonstrations and amazing equestrian bullfights in Spain, and know a good horse can 'stop on a dime' (stop from a canter very fast), but a 'dime' at that speed is still, well, about 3 meters.
>
I rather envision that they were in a canter until the last second, just before they reached the circle, they 'hit the brakes', so that they could almost stop and turn. Where at this point did the lance hit the target? At the start of the 3 meter circle, they were slowing down, maybe out of canter already… but the reach advantage of the lance is not 3 meters… just one meter over a pike, so it they hit at start of the circle, the horse would strongly impact the other pikes, and get impaled and die.
Two to 2.5 meters into the circle, they will have slowed down a lot… can't say they were in a walk gait, because they were in stopping/turning phase, but forward speed was much reduced. Nevertheless, they still had forward speed, and much momentum, and a lance hit here would be solid and powerful, and the horse's breast just clears the pike points assuming a 1 meter reach advantage.
Not only that, but I expect that the horse was partially turned at the moment of the lance hit, so that the rider and flank of the horse were about even… otherwise the reach advantage of the lance would be taken up by the length of the horse's head.
That is also consistent with the description of the hussars charging (at the canter) in waves, breaking their lance, spinning in place and trotting back, grabbing another lance, charging in another wave... repeat.

(Like the picture, although, with a long lance, and with lance in the right hand, and ignoring the other many problems with the picture)
+++++++++++++++++
Radek replies
Oh that's what you mean! Yes, horses covered the 40 M in a careful canter then quickly 'braked', turned and retired to the rear. It was taught as a two-part exercise. First - canter and quick stop/turn. Second - the rest. The other way, they would impact to pike. If the front or flank of horse is presented at the lance hits, it is as you wrote, but there is other way. I'll explain later.

++++++++++++
Rick adds:
I have seen some great horsemanship - barrel racing, demonstrations of herding and roping skills, equestrian events that demonstrate skills of military origin, even a formation of mounted police controlling a big crowd. However the one thing that really left me breathless was an equestrian bullfight in Spain. <http://mundo-taurino.org/horses.html> In addition to all the usual steps in the bullfight, the bandelleros were delivered from horseback. Just as a bandellero on foot is required to pass in front of the bulls horns just before the bandoleers are thrust in, the mounted bandellero leans over the horns of the charging bull with his horse at full gallop, passing within inches of the horns. Inches? The horns several times grazed their mark, `nd the horses were bloodied within a few passes, and the rider's jacket was torn. The bandoleer would sometime run with the bull and cut in front, and sometimes converge head-on or at right angles. So, although my own experience on horseback is modest, I have great respect for the extraordinary capabilities of a great horse and rider team.


+++++++++++++++++
Radek replies
I promised that would write of another way in which the Hussars attacked a Pike formation, head-on. This topic is very broad, so, in order to write so that it can be easily understood (and translated), I will simplify.

Firstly, what was advantage of length of the lance over the pike? As I have written before, the length of the pike changes over time and it seemed to generally varied from 5.4 ot 4.5m. Several origainal lances exist today over 5M. in length. But source material from the period state that the length of lance fluctuated between 6.2 to 4.3 meters. It is possible that the length of the lance was adjusted for the opponent with which the hussars fought.

So, for battle with turkish cavalry, cossack infantry and Janczaries, who did not use pikes, the Hussars may have used a short lance. If the battle was carried to pike-armed western infantry, they prepared long lances.

Lances were longer (from 0.5 to 1 longer meter) than pikes. All source documents from the hussar’s time assert this.


Second - What was the lance’s advantage over pike? Lances on this drawing are about the correct length - 5 meters. Unfortunately, the pikes for the infantry are, as drawn, not in scale (are much too short). I need a better drawing! After calculation, my conclusion is that the difference is from .5 to 1 M.

(Note! The drawing I have placed on internet is in error! In my calculation I did not take into consideration that one should hold lance forward from the end! )

And another important factor! It is necessary to remember that the hussar’s target is the pikeman’s breast, but the pike’s target is not so much the hussar, but the horse’s breast. It is also necessary to subtract for the lose of reach for the angle of the pike, which is planted on the ground. By applying the pythogrian theorm, we reduce te effective reach of the pike by 16 cm. The lance is almost horizontal, so, is not affected as much by this phenomenon.

Third - as the hussars impacted, they did not run onto the infantry’s pikes. The horse impacted at 40 kilometers/hr (Husar canter, or near 10
meters/second ). Time from lance’s impact to breast of infantry man till reaching the pike would take from 0.05 for 0.1 seconds.

If the pikeman pushed out his pike at the moment of impact, this is not enough by itself to reach the horseman. But as the pikeman is hit in the breast, since he is holding tightly as his body is jerked back and up, so will go the pike point, and stop threatening the horse! The impact was powerful. It is documented that such an impact pierced the pikeman’s armor! A split second suffices with a ‘snap’ like that to clear it from the line
as happens with dummies in car crash-tests ).

The following describes two methods by which medium cavalry (the pancerizi, or so-called ‘cossack’ cavalry ) (translator's note: and presumably
arquebusers as well) cooperated with the hussars in a combined-arms fire & shock attack.

1. In the first rank, the pancers charged up to the enemy, they shot carbines or pistols at close range, drawing fire and causing disruption and casualties before retiring. The following rank was the hussars' charge with ‘cold steel’ - using their lances - against infantry that might also be unable to respond with fire (since they had fired on the pancers). If the shock failed to break the infantry, they would repeat this formula of one-charge fire, next charge shock (with the lance). For example, the Poles attacked in this manner in the battle of Bolchowem, 1611.

2. The second tactic was to attack simultaneously with fire and shock (carbines and lances). As discussed before, the cavalry was arranged in a
checkerboard pattern, and in the intervals between the hussar units, the pancer units would advance. Just before the hussars would impact, the
pancers (presumably somewhat in the lead) would fire their weapons obliquely, and retreat. The hussars could take advantage of the additional
disruption and gaps in the ranks to press their attack home. This tactic was the hardest to carry off, but it gave excellent results. For example,
this technique was used to break Gustav Adolf’s infantry at Gniewem, October-1-1626.

The battle of Gniewem is very interesting, because the traditional Polish tactics came up against the new Swedish methods. The encounter lasted three days during which time the Swedes introduced several new tactics specifically designed to foil the Polish strengths. The initial failures
suffered by the hussars were directly related to the surprising new methods introduced by Gustav Adolf. These new elements included:
a) Shooting in triple rank, in one salvo, to break a charge, rather than the old single rank fire/countermarch;

b) Use of the ‘Swine feather’ - similar to the beardish axe the Poles sometimes used -a long knife on a stake - used to create field
fortifications.
c) artillery used in close support of infantry, and the combination of field fortifications and artillery on a wide scale,

d) a novel method of infantry & cavalry cooperation. For example, Gustav Adolf was able to take advantage of a flooded field to restrict the axis of advance perfectly. The Poles were unable to have more than 600 men in a charge at one time, and even then they were forced to
charge across a sandy field. Everything combined to keep the Poles from breaking the Swedish formations for the first two days. During this time,
they tried to coordinate pancer fire and hussar shock as described above in method one. After they switched to method two, they were finally able to
push the Swedish infantry from the hill. It is interesting that even though the infantry was screened by the field fortification created by the ‘swine
feathers’ that they could not hold on against the Polish cavalry.

So, this manner of coordinated fire and shock attack proved very effective in the end, since they were able to break the much-improved swedish infantry again, under the capable personal leadership of King Gustav Adolf. However, at least they were not able to blow down the Swedes as before the reforms, and the Poles had to rely on a sophisticated combination of fire and shock tactics to win.



The Circausians are watching our every move....

[carricanta]

Koncerz and Palasz
(Cavalry Stock and Broadsword of the Polish Lithuanian Commonwealth, 17th C.)
The typical Hussar heavy cavalry of the period was extremely well armed.

• Kopia 18-20 foot long lance OR Carbine
• Koncerz - 5 foot long trusting sword, hung from left side of saddle, under the knee
• Palasz - 3.5 foot long cutting sword, hung from right side of saddle
• Saber - personal weapon, hung from belt
• Nadijak - armor piercing battle axe, tucked in belt
• Pistols - 2 to 4 on holsters on horse, sometimes one or two on body
• More on hussars here.

Koncerz

The "koncerz" (above/left, similar to the western Europe "estock" or "stock") is a special point-only sword, straight and very long (1.1-1.4 meters, typically 1.3 meters), for horseback use only because of its extreme length.
From the mid 17th Century they were made in triangle cross-section, like a smallsword or modern epee, but they were much longer than small-swords.
Koncerz were used in Poland since the 15th Century - perhaps the prototype was a turkish weapon designed to pierce chainmail. The upper one illustrated is called "Hungarian" (koncerz wegierski), the lower one is called "Turkish" (koncerz turecki).
The "Palasz" (Right/below, or cavalry Broadsword) is a straight-bladed sword capable of attack with both the point and edge. Somewhat shorter but heavier than a koncerz. These varied greatly in style, and may include basket-hilted swords.
right, 16th C. Hungarian Pallosa

A few words on the Polish Koncerz and Palasz swords of the 17th C.
(Kilka słów na temat koncerza polskiego w XVII wieku)

By: Marcin Gawęda
Koncerz (cavalry swords known as stocks or estocks in the west, pronounced kon-shech’) are closely associated with the famous Polish Winged Hussars. The Poles adopted the koncerz in the 16th C from eastern models, for example as used by Turkish cavalry.
Zdzislaw Żygulski observed that there are very few existing examples of koncerz of the early type. Several specimens of early koncerz are in the collection of the Warsaw Military Museum (MWP). They have a characteristic grip in line with the blade, such that the blade can be an extension of the arm (straight line from elbow to point). They have an extremely long, triangular or quadrangular cross-section blade, mostly with sides concavely cut, the latter feature perhaps of German origin [1].
Koncerz scabbards were hung from the saddle usually under the left, but sometimes right, knee of the rider. Eastern saddles had a special strap for hanging the koncerz. Often comrade-hussars (knights) like ordinary post-hussar (fighting retainers) had hanging from the saddle not koncerz, but broadsword (palasz), or one or both sides. According to Zofiowka Stefański, officers - captains and lieutenants - always had koncerz [2].
(Note, comrades - towarazysze - were senior troopers or wealthy men who sponsored and outfitted one or more ‘post men’ -poszetazysze-fighting men, who served as the comrade’s retainers. The group consisting of the comrade as junior officer and his men was called a Post -poczet-, and was the smallest tactical unit (of variable size 2-12 averaging 3-4 in the hussars). In formation, the comrade was the file-leader, and his post made up one file. More on organization is here.)
One source of evidence is the “mobilia” (the non-real-estate ‘movable’ property of estates) left by deceased Polish officers. From this it may appear that in the majority of cases it was an ornate arm of great expense. For example, among property left by the deceased lieutenant of the hussars Nicholas Złotnicki we will find “koncerz of silver and gold worked with turquoise” and “koncerz bound in silver” [3].

Koncerz was associated with the husarią, a demonstration at the Air Show 2003 in Poznan from 5 July 2003 (photo by author).
Koncerzi in the MWP collection have a length of 135 cm (Hungarian), 140 cm (Hungarian second half of the 17TH century) and 143 cm (Hussar style). The tip is often triangular cross-section. The hussar koncerz had the following parameters:
- length 143 cm,
- blade width by hilt 2 cm,
- Cross-section: triangular
- weight 0,78 kg [4].
Also Zdzislaw Żygulski agrees that koncerzi (whether of western or eastern style) were often seen in the hands of comrades and the older veteran hussars. Żygulski adds, “that some researchers interpret that the koncerz may be a primary weapon of older hussars, as a substitute for the “kopia” lance (which requires a great deal of athletic ability to use). If so, the koncerz would have been brought out the scabbard before battle and used in charges.” [5].
Taking into consideration that koncerz were comrades’ arms, and used also without doubt by post-hussars, the whole banner would be uniformly armed with koncerz while standing in ranks with kopia-lances. In the few documentary references to swords in hand while charging (without kopia) the broadsword was used rather than the koncerz. We don’t encounter memoirs of banners attacking with drawn koncerz, but we can read about charges with drawn broadswords. Describing a hussar charge at Powonka in 1660 against Moscow infantry Łosia writes: „ …. Upon the infantry the banner of hussars with their broadswords lept...” [6].
The matter remains open, here I have only raised it as a subject of inquiry. The fact is, that if we agree with Cichowski’s and Szulczyński’s thesis, that koncerzi contested with broadswords for weapon of first choice, we will be accepting the memorialists’ apparent observations that broadswords were used by banners in the majority of battles, (and that they would have started with koncerz in a minority of battles). Generally this author disagrees with that position; I believe that that koncerz were owned and used often by comrade and post-man alike [7].
To the koncerz we cannot assign a greater role than the facts can support. On one hand, both memorial authors observed, that after using the kopia-lance the hussars attacked with drawn koncerz in hand; on the other, there is the dictate of Wladyslaw IV stating, that hussars must have „ the saddle with the necessaries, which are rzędem (files?), tokiem (lathe? Progress?), koncerz or broadsword, hanging the koncerz from the saddle under the knee”. Apparently broadsword and koncerz were treated as uniform munitions-grade arms. Presumably authorities decided the price and specifications. Ornate koncerz would be owned by veterans and the wealthy which also distinguished them the normal post-hussar (however is it only hypothesis, difficult to proof, undoubtedly prices koncerzy-stocks and broadswords varied by period and place).
It appears that some older books about hussars overestimated the koncerz’s typical size. Cichowski and Szulczyński wrote that their specimens of koncerzi had 160 cm lengths (the authors claimed that the length of four koncerzi of the 17th century in the MWP were180 cm which we know are actually about. 140 cm.) Useful when the length he defends we read while going together with pulled out hand, she leveled some to the lance”. So much only, that the ('short' 11-13 foot) lance (in 17th century the ‘rohatyna’) is universal, because its virtue stems also from how it “works”, that is to maneuver around (asking how fighting was done in the 17th century? Some putting on the sides and backwards certainly was done already in the 16th C..), so comparing not it is to end forcible. In fighting koncerz serves only to thrust, and appears less universally versatile than broadsword, which attacks as well as defends, e.g. against saber or rapier of opponent.
If koncerzi were more costly than broadswords, that could explain the more common use of broadswords.
At that time we would be already the step from stating, that koncerz as valuable Arms of senior troopers and comrades, and broadsword was very popular. Unfortunately slight searching prices both kinds he defends (obviously with stipulating, with is that fitting “by eye”, because the prices they concerned decorated variously and carried out he defends, they have been furthermore various in various part Rzplitej) they will appear to confirm the thesis, that koncerz and broadsword used they have been interchangeably nor has been discerned of specially that two kinds he defends. For example the price for koncerz and broadsword established by a Lublin commission in 1627 r. is precisely identical - 90 groszy (24,3 grams silvers). So, perhaps koncerz and broadsword are different in details but are also similar in production costs by each being steel swords, with scabbards of leather[8].
While searching farther I found some indication that, on average, koncerz was somewhat more expensive than broadswords. In a list of decreed prices in Poznan, 1626, we read that “for koncerz bound in scabbard with long bands (? wkówki)” it is necessary to to pay 7 florins and 15 groszy, while “for broadsword in scabbard” the cost was 6 florins. It appears that the difference in price resulted from the “long wkówki” of the koncerz. Fact, that Arms are dealt some just as and especially important confirms the price list of 1623 r. (Sieradz), in which is written, that koncerz and broadsword each cost 24 groszy. In another case “koncerz in scabbard bound with iron parts” costs 3 zlote, while “broadsword in scabbard bound with iron bound in capę” costs 5 złote[9].
Its apparent from the above-mentioned examples that koncerzi were not elegant showpieces while broadswords were humble utilitarian tools – we can put that thesis to rest. Price depends on the utility of the weapon, but also on the construction, finish, and decoration. Undoubtedly koncerz and broadsword use depended primarily on the personal preference of the hussar given the task at hand. Perhaps koncerz as Arms sophisticated from broadsword was used by veterans with to of the right it, that usually the officers to stand it has been on a lot of specimens various kind he defends, than post-men (troopers) used saber and broadsword universally. I believe that we don’t need to envision a scenario in which an entire banner would draw koncerz in formation, as a substitute for kopia. If it had been actually so husarz he would be "overloaded” with various kinds of arms, first using the kopia after that koncerz, then broadsword, then saber; then the other weapons including the pistols and the nadziak (armor piercing battle axe) each of which was regularly carried. Each was used in a way that emphasized its strengths in the context of the tactical situation.
A Koncerz would certainly have been found in the possession of every officer of the Polish –style cavalry. When it comes to cold steel, obviously it is no surprise that rosters were dominated by various kinds of sabers, with considerably fewer koncerzi and broadswords. The inventory of the armory of Hetman of Lithuania Janus Radziwill (made at his death) offers evidence that that the quantity of broadswords and koncerzy may be similar. Analyses of that inventory indicates that superior officers might even own several koncerzi of various types, which they differed the thing light carrying out and price. Janus Radziwiłł he had in his arms locker two koncerz bound in the silver, and not in the locker a “koncerz in black furniture (scabbard, etc)”, and still in still other places more highly decorated specimens: “koncerz greatly [i.e. richly] bound, large turquoise stone insets, lacking 5 turquoise stones, without cords”, next koncerz is a very ornate specimen, “greatly bound, golden” and also with some missing decorations. Several Broadswords were similarly described [10].
Finally, it is necessary to add, that because of the koncerz’s length (about. 140 cm), withdrawing the koncerz in battle from under the saddle required special techniques. Żygulski thought drawing out a koncerz probably took two steps, first pushing back the scabbard, second (in the same motion) pulling out the blade. Obviously care must be taken to not injure anything (especially the horse) because it is so sharp [11].


1 – Zdzisław Żygulski, Broń w dawnej Polsce, Warszawa 1975, s. 191.

2 – Zofia Stefańska, Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, Katalog zbiorów wiek XVII, Warszawa 1968, s. 36.

3 – Marek Wagner, Kadra oficerska armii koronnej w drugiej połowie XVII wieku, Toruń 1995, s. 79.

4 – Z. Stefańska, Muzeum..., s. 38.

5 – Z. Żygulski, Broń..., . s. 272.

6 – Jakub Łoś, Pamiętnik towarzysza chorągwi pancernej, Warszawa 2000, s. 94-95.

7 – J. Cichowski, A. Szulczyński, Husaria, Warszawa 1977, s. 68.

8 – Radosław Sikora, Fenomen husarii, Toruń 2004, s. 155 (tab. 10).

9 – Maciej Jeske, O szabelni wyszyńskiej, Dawna broń i barwa, 23, 2001, s. 47-48.

10 – Rejestr broni skarbca ks. Janusza Radziwiłła z zamku w Tykocinie z dnia 15.IX.1656 r., Studia i Materiały do Historii Wojskowości (tomu nie pamiętam).

11 – Z. Żygulski, Broń..., s. 272.
Additional and Translator’s Notes:
The ‘movement dynamics’ of the koncerz vs. the Palasz, and what that implies for its use
The koncerz is a thrusting weapon, 100%. It has no edge at all, and is very light – it may weigh half what a Palasz weighs, even though it is up to half again as long. Its grip implies that it is to be held in such a way that the point is an extension of the forearm (such that even if you closed your eyes, you would have a fair sense of where the tip would point.) This is not a fencing weapon. In battle it would be used much as a short lance would be used, that is, best in a forward charge. The weapon would normally not be thrust with the arm, but held at full extension and carried into the opponent by the momentum of the horse. If the weapon were thrust deeply in and the horse was carrying the rider through, the weapon would likely have to be dropped, and the palasz or saber would have to be drawn. It seems rather unsuitable for a close-quarter circling melee, except perhaps in a second rank’s support role. Especially, it is too light and long to allow it to be used defensively well, and because it is so long it cannot comfortably strike an opponent who might be close enough to be pressing against your horse.
Polish cavalry sometimes used it like a short pike - putting the hilt between arm and chest and holding the blade a third of the way down. Again because of its length, it was carried sheathed below the saddle under the hussar's right knee.
The palasz, on the other hand, and in its heavier variations, is essentially an axe shaped like a sword. While it has a point that could and should be used on the charge and in melee, it is clearly most suitable for heavy cutting blows and slashes. That makes it a versatile weapon ideal for close quarter melee fighting.
On the matter of cost, sabers also varied greatly in cost. Some were cheap tools, but usually men bought the best sabers they could not just because their life might depend on it, but because sabers worn every day to every public occasion were personal jewelry. On the other hand, broadswords and koncerz were only used from horseback, and were not as visible. Medium grade sabers were far more costly than the fixed price ‘standard’ model koncerz and broadswords mentioned above.
Finally, on the issue of withdrawing the koncerz from the scabbard, we have observed that is it necessary for the rider to stand up on his stirrup.

[Salvo]

Incredible info, thank You very much friend
REP++

[carricanta]

Thanks, Salvo, i´ll put more information

[carricanta]

KOPIA


Jeżeli chcielibyśmy znaleźć jeden - najbardziej dla husarii charakterystyczny element wyposażenia, to (wbrew powszechnym poglądom) nie byłyby to skrzydła, lecz właśnie husarska kopia. Skrzydła były bowiem elementem ozdobnym, nieobowiązkowym i nie zawsze stosowanym; kopia zaś (o jedynej w swoim rodzaju konstrukcji) była podstawowym i niezbędnym składnikiem wyposarzenia husarza.
Pierwowzorem polskiej kopii husarskiej jest kopia węgierska. Ta zaś przywędrowała do Polski wraz z jazdą racką. Miała ona nieco powyżej 3 metrów długości, była lekka i wiotka. Wykonywano ją najczęściej z jodłowego drzewa, zaopatrując ją przy uchwycie w dużą drewnianą kulę.
Polska kopia husarska była dłuższa (od 4,5 do 5,5m). Umożliwiało to np. pokonywanie zachodniej piechoty pikinierskiej (długość pik ok. 5m). Tą swoją - niespotykaną gdzie indziej - długość osiągano przez drążenie drzewca od ostrza aż po kulę .
Drążenie to wykonywano na "połówkach" kopii, które później sklejano. Często tak sklejone części oplatano dodatkowo rzemieniem i oblewano smołą (a to w celu ich dodatkowego wzmocnienia). Do jej wyrobu używano drewna osikowego, które będąc lekkie, kruche i łatwo poddające się drążeniu, znakomicie nadawało się do tego celu.
Ostrze kopii husarskiej było zaopatrzone w stalowy grot - najczęściej czworograniasty, długości ok. łokcia. Dalej "dla usztywnienia miękkiej kibici kopii biegły od grotu na dobre półtora łokcia dwa mocne pręty, czyli pióra żelazne". Chronić one miały także drzewce przed cięciem szablą.
Na czubkach kopii przypinano proporce (jednakowe dla całej chorągwi), np. biało-czerwone, niebiesko-zielone, czarno białe itp. Były też bardziej wyszukane .
Długość ich wynosiła ok. 2,5-3,5m (sięgały one koniom do uszu wtedy, gdy kopia była w pozycji pionowej). Oprócz funkcji ozdobnej miały ona jeszcze dodatkowe zadania. Służyły jako znak rozpoznawczy (jak wyżej wspomniano każda chorągiew husarska miała jednakowego typu proporce, różne od innych chorągwi), były także skutecznym "straszakiem" dla koni przeciwnika. Łopocząca i kręcąca się materia mogła budzić lęk i płoszyć wrogie konie - nieprzyzwyczajone do takiego widoku (koń bowiem jest zwierzęciem płochliwym; nawet konie ostrzelane i odporne na huk i hałas bitewny mogły tak reagować na nowe, nieznane zjawisko).
Do dalekich przemarszów kopie ładowano na wozy, ale podczas parad czy w szyku bojowym kopie trzymano osadzone przy prawym strzemieniu w tulejkach (tzn. wytokach) rzemiennych bądź metalowych .
Wytoki te poprzez pasy mocowane były do siodeł husarskich. W ten sposób kopia nie obciążała husarza, tylko konia. Podczas ataku kopię trzymano w pozycji poziomej pod pachą - najczęściej wyciągając ją z wytoku. Lecz spotyka się także informacje, że nawet w tym momencie trzymano ją w tulejkach. Dawałoby to szereg korzyści np. tą, że byłaby ona dla husarza znacznie "lżejsza" (nie musiałby on bowiem przenosić całego momentu gnącego próbującego "przekręcić" kopię do ziemi), także przy uderzeniu kopią w cel, szarpnięcie temu towarzyszące nie przenoszone byłoby tylko przez rękę husarza, ale także (za pośrednictwem tegoż wytoku) przez siodło.
Kopia - jak już wcześniej wspomniano - była podstawową bronią husarzy. Była to jednak broń jednorazowego użytku, kruszyła się podczas ataku. Nie wykonywano nią jakiś specjalnych ewolucji (jakie możliwe są np. przy użyciu lancy), lecz stosowano jedynie proste pchnięcia. Znaczenie jakie posiadała najlepiej ilustruje fakt, że była to jedyna broń dostarczana przez władze wojskowe (w pozostałą husarze wyposażali się sami wg upodobań i zasobności).
Oprócz zwykłych kopii husarskich istniały jeszcze kopie specjalnego przeznaczenia. Można by je nazwać reprezentacyjnymi, służyły one bowiem przy specjalnych okazjach takich jak parady, wjazdy itp. Były one bardzo bogato zdobione (nawet złocone), wyposażane np. w motyw orlich piór.
Przy opracowaniu kopii husarskiej korzystałem z następujących pozycji:
"Husaria" Jerzy Cichowski i Andrzej Szulczyński
"Husaria polska" Zdzisław Żygulski Jun.
"Proporce husarskie" Stanisław Gepner; artykuł zamieszczony w "Broni i Barwie" nr8
"Złote pióra na kopiach husarskich" Zbigniew Bocheński; artykuł zamieszczony w "Broni i Barwie" nr 5-6 maj-czerwiec1939

TRANSALATED TO ENGLISH

LANCE

If there is one characteristic element of a hussar’s outfit, it would not be the wings, contrary to general view, but the hussar’s lance (kopia). Wings were a decorative element, not compulsory and not always used; the lance was unique in its basic construction and was an essential component of the hussar’s weaponry.


The Hungarian lance is the prototype of the Polish hussar’s lance. The Hungarian lance was over 3 meters in length, light and slender. The lance was most often carved from fir-wood, as was the big wooden ball that served as the handle guard. The hussar's lance was from 4.5 to 5.5. M in length. It enabled the hussar to overreach western infantry pikes ( which were always under 5 meters). This extraordinary length was achieved by boring out the core of the lance from the point to the ball.




The boring was executed by cutting the lance in half, hollowing out each side, and gluing the halves together later. This joint was often reinforced with a string webbing, overwhich tar was poured. Aspen was used for the fore part of the lance, which is light, ‘crumbly’ (I have heard this term to describe good violin wood)
and easy to carve and bore; it was superbly suitable for this purpose.

The lace point is steel - most often with a silk banner just below. The point was supported with additional metal reinforcing straps running down the shaft, which also helped protect the wood below the point from a sabre cut.
Pennants for the lances were usually uniform for the whole troop - called 'banner', e.g. white -red, blue -green, black -white etc. They might have one point or two.

Length of the pennants totaled ( 2.5-3.5m), so that they reached the ears of the horses. Besides being beautiful decoration, these has several functions. They served as a distinctive sign (setting each banner apart ). They could also panic their opponents' horses, if they were not used to the dramatic sight and sounds. For long marches, the lances were transported in wagons, but during parades or in combat formation, the base of the lance was place in the ‘tuleja’ a metal cup attached by leather straps to the saddle. This way, the hussar was freed from the weight of the lance, which was born by the horse.

When holding the lance during an attack in a horizontal position under the armpit, the hussar most often first extracted the lance from the tuleja. But some sources indicate that even in this position it could be kept in the tuleja. This would give a range of benefits especially, transmitting the momentum of the horse via the saddle into the lance, so the force of the blow would not be limited by the hussar’s strength.

The Lance - as alluded to above - was a basic weapon of the hussar. However, it was a one-use weapon that broke in the attack. For this reason, and because it was a very expensive weapon, it was the only weapon furnished by the military authorities. (Each lancer was supplied with three lances. Normally, only the 'companion' (file leader in the first rank) used the lance, and if the retainer in the second rank carried a lance it was for the companion, to replace a lance broken in a previous charge.)

Lances were sometimes created for special purposes, in addition to the ordinary hussar’s lance. They might be called fancy dress lances. They served at special openings, parades, reviews etc. They were very richly furnished e.g. with an eagle feather motive.
-----------------------------------------------------------------------

Bibliography:
"Husaria" Jerzy Cichowski i Andrzej Szulczynski
"Husaria polska" Zdzislaw Zygulski Jun.
"Proporce husarskie" Stanislaw Gepner; artykul zamieszczony w "Broni i
Barwie" nr8
"Zlote pióra na kopiach husarskich" Zbigniew Bochenski; artykul zamieszczony
w "Broni i Barwie" nr 5-6 maj-czerwiec1939

[carricanta]

Ukrainian and Cossack 17th C, Costume of the Polish Lithuanian Commonwealth


\ MuscovitePikemen 1653-54

Infantry Caftan - Sukna- 1653

Buffcoat 'caftan' (labeled as a zupan in the article), 17th C.
Passamentre peltcami buttons are gone.

Pike head, 1st half 17th C,

Swords, 2nd half 17th C,

Infantry Helmets, 2nf half 17th C.

above from Muscovite Foote in the 17th C. in Zeughaus Magazine No 1, 2002
Gear
Fire & Sword

Muscovite Hussar
Ukraine Military through the Ages
Cossack Reenactment group artillery
Stresli
Russian infantry (1670), kupiec (1600), Boyar,
The last one to the right is a Cossack (mid 1600s). The Ukrainian Cossacks would look more like Poles than like Muscovites.

Ukrainians / Cossacks, 17th C Hetman, Polkovnik, Stotnick (Marshall, Colonel, Captain), Note that the overcoat would have sleeves, although these misleadingly look like capes. Extra extra big fur collars are actually convertible to hoods.
This picture from the Osprey book contains a critical and consistent error -the left breast covers the right, like a modern men's suit jacket. Details! the Right should cover the left! See 'legal' styles of button arrangements at right. (really no exceptions known to this rule, though I suppose someone who had a zupan made by a 17th C. Paris tailor might get an odd surprise of this sort - look again at the original buffcoat above, the Muscovite infantry caftan drawn from an original, the hetman/col/captain picture, and all the Polish zupans and kontuzs. Sad that such a nice if corny picture is so screwed up.)
This is a Polish infantryman, probably identical to Cossack infantrymen of the period. He is shown with an overcoat - kontuz-like. This would be an obvious requirement during the colder half of the year, but I could see this item not being worn during the summer months. However, it probably would have been worn for battle unless the temp was in the 90s.

Costume Illustrations -Costume of Ukraine Click Here!
Costume Illustrations by II. Holechoia Click Here!
Illustrations of Polish-Lithuanian-Ukrainian Dress from History of Ukrainian Costume, By Tamara Nickoleva (aren't these great!!)

Gals (unmarried) well-to-do townsfolk or peasants17th -18th C






Women (married) well-to-do townsfolk or peasants17-18th C.
Rich Townsfolk (Gorodyany) 16-17 th C.

Rich townsmen 16th -17th C.\

15-16th C.

Kozak

Merchants 17-18th C.
Peasants 17-18th C.
17-18th C.
Kozak elders 17-18th C.
hats ; the ones in the middle are late 17th C, the ones on the bottom are 18th C.
Boots/ Choboty ladies
Various 11-16th C boots and shoes
A variety of shirts from after the 17th C.; the plain gusseted models are also OK for 17th C. I don't have any documentation supporting the full-embroidered front on 17th C. men's shirts - probably any embroidery would be simple decorative lines.
Various pants after 17thC; mostly OK for 17th C. also. NOTE!! So-called "Kosakins", pajama-cut puffy pants are not documented for the 17th C.! That's a 19th C. stereotype. Puffy pants should be cut like the ones on the left panel..
Barka/ Gunya outerwear suitable for rich and poor. Either sheepskin (usually, and always for the poor), or long hairy frezia cloth.
For more from Nickoleva from the 14th-16th C, click here! C.
Belts






\\\

River Cossacks
These look like 18-19th C. Cossacks to me, except for the hetman.
Links:Ukrainian Stuff
http://www.ukrarmy.kiev.ua/ (they have an English option
>
> see especially
> http://www.koza.kiev.ua/img/voyaky.jpg
> http://www.koza.kiev.ua/img/kozstarshyny.jpg -cossacks
> http://www.koza.kiev.ua/img/rushnytsi.jpg
> dragoon musket with sling and bigass wallgun with mount for wall or
> tabor 17th C.
> http://www.koza.kiev.ua/img/regalii.jpg 17th C. banner
19th C. Cossacks

[carricanta]

Kosaki

(Ivan Bohan’s Bratslava Pulk)

Goal:a living history group (based in the mid-Atlantic USA) formed to provide a window into the life of mid-seventeenth century East Europe, in particular that most misunderstood of characters,

The Knightly Brotherhood of Cossacks!

Activities:
I To develop an authentic recreation of Zaporozhian Cossacks (Kosaky) under Bohdan Khmelnitsky 1648-57 with the typical camp followers.
II To develop authentic (yet safe) recreations of swordsmanship and military practices of the period.
III To enjoy feasting, games, fellowship and dancing in the style of the period.
Description: Currently in forming stage, as a sister unit to the group of Kosaki that meets in Tyler TX, and affiliated with Polish-Lithuanian Commonwealth Artillery, Infantry and cavalry, Muscovite streleti, and various English Civil War and Thurty Years War era groups. The equipment is quite extensive, yet correct to period. Presenters are available capable giving experts that can give very lively talks on their period at levels from kindergarten to post graduate.
What sort of people join our group? see our answer.
See also our (Texas Group)
And see our costume page
contact: Rick at 703 528 5618 (E),

The Recreated
Ivan Bohan’s Bratslava Pulk 1651
9th Stotnia Pchota ____ 8th Stotnia Dragoni
The Military unit (as well as the civil Government and Society within Podolia dominated by the Pulk) during the period 1645-1660, when the Cossacks passed from Polish to Muscovite Sway, briefly savoring a period of independence under the Hetman State.
This elite Cossack military unit is modeled after the Bratslawa regiment (or “Pulk”) in Podolia over which the famous Pulknovnik Ivan Bohan (immortalized in legend, and in fiction as the antagonist in Sienkiewicz’s With Fire and Sword, events in 1647-49) took command in1650.
The Pulk. The Pulk was primarily an administrative entity that may or may not take the field as a battalion.[1] The Bratslawa Pulk was formed out of most of what had been the Bratslawa Voivoideship, and at this time was the Provincial government as well as a military force. Pulks typically had 7-20 stotni (companies) of various arms: cavalry, dragoons, and infantry, each of from 80-200 men. The Stotnia was in turn billeted in a town, and would have then served as the town government, police force and tax authority. The Bratslawa Pulk core would have been a set of professional units of ‘regulars’, and would soon play a critical role as a crack unit in the 1651 Battle of Beresteczko, in which Bohan led the attack that almost defeated the Poles. After the peace following the defeat of Beresteczko, the Cossacks temporarily fell back into the Polish fold, the professional cadre of the Bratslawa Pulk was ‘Registered’.
The core of the fighting force would have been Cossacks. While Cossacks were a sort of peasant in the eyes of Polish nobility, they were yet distinct in that they had the right to train in and bear arms. In 1650 a few Ukrainian peasants may have found their way into the ranks, but more likely they would have been formed into low-status militia companies of their own, and been used as labor brigades. Presumably at this critical moment the revolution would have needed to recruit numbers of capable yet loyal men. My guess is that there would have been a superabundance of experienced men to choose from, and formal selection would have been seen as a reward, an honor for proven fighters and the teen-aged sons and relatives of the Regiment’s cadre. These men would have rightfully seen themselves as a selected elite, both as warriors and effectively as the new boyars of the Hetman state. The dragoons especially were a mobile elite all-purpose force, and would have had the pick of men; except that the larger men may have been disqualified because of the limitations of the likely horses. Recruits at this time usually formed complete units – that is, seldom replenished existing Stotni in dribs and drabs in the manner of ‘replacements’; units if too low in strength would be disbanded and recombined into existing or new units.
Uniforms “Brawi”. The 'inspirational model' for me is the picture above of the company of Cossack musketeers - quite probabally Bohan's own during his climatic counterattack, firing in tight formation at the Polish winged hussars (1651 Battle of Beresteczko). We don’t know for certain how this unit specifically was dressed, but we have a good general idea. By this time, the use of uniforms had been firmly established, but reality did not always keep pace with theory. The taxing, funding and purchasing capacity of the new Cossack state was surely in turmoil. However, there is little reason to suspect a state of poverty, since the entire resources of this province were first directed to the support of the Pulk. Also, Ivan Bohan had done very well for himself and the level of uniformity or even of non-nakedness of troopers may have depended to some extent on the personal resources of the Pulkovnik and other senior officers. It is possible that only some of the men would have had a uniform, but I believe they would have had managed at least the basic coat for all the line companies.
The infantry and dragoon uniform would have at minimum consisted of a single coat. Possibly an overcoat as well. The specific historic color is unknown – color varied unit to unit, but the standard infantry color was medium grayish-blue, and the standard dragoon color was forest green.[2] Facings and trims often took on the arms-colors of the region, which in this case might be the yellow of the Podlian sun. The usual regimental quartermaster arrangement was to issue cloth, and the men in each company would have seen to tailoring arrangements – this often led to garments of only approximately uniform appearance. Pants, shoes, hats and other gear were likely not issued or provided for, so would have been non-uniform personal choice. Weapons such as sabers were likely personal property if the recruit was a Cossack, or possibly issued if the man was a peasant, but muskets would typically have been issued (1650 was not a typical year, however).
The Dress of Uniform color. The coat – sukna[3] - is illustrated in Fig A. It would have been the same for dragoons or infantry, except for color.
The shirt would have been a plain white loose, gusseted, linen shirt. Its possible that a cuff or something may have been embroidered by a wife or mother, but not the full embroidery down the front as was seen in later centuries.
The overcoat is illustrated in Fig B. The sleeves could be short or long, and skirt likewise. We choose short sleeves, and just below the knee length as typical and practical. Tie-on Sleeve extensions would have been available to attach during cold month. This garment is optional. There is evidence from pictures that this coat was not worn at certain times, as it is not shown for example on the Cossack infantry fighting at Berest (during high summer). However, it is an ancient and almost universal military tradition that men dress in their full-formal best to go into battle – that these overcoats are not shown argue that they were not issued or available, if the picture is not an artistic invention.
Pants were narrow or baggy following a Turkish cut.
The shoes for infantry would have been typical 17th C. shoes, probably half or more, with a large percentage of comfortable Krpce peasant shoes with thongs wrapped about the ankle, and a higher percentage of sturdy boots than would be found in western infantry. Since we represent a fairly well-supported unit, perhaps up to 50% could be boots, and those mostly for the more senior men, the rest a mix of shoes and krpce. Howeverr the percentage of boots could easily be under 10%.
Socks would have been sewn from a soft stretchy wool cloth called cotton, or felt.
Muskets are matchlocks; other gear include sabers, an axe, and belt/hanger/pouch, and snapsack.
To the extent that the group wishes to be authentic, it is important to avoid 19th C. Stereotypes! You know what I mean, the baggy pants cut like pajamas, down to the ankle, the embroidered untucked white shirt with no jacket, the shashka saber, the tall colpak hat. These may describe a latter Cossack, hundreds of years later; not 17th C. Cossacks.
www.folkwear.com
Dragoon equipment.
The shoes for dragoon would have been as for the infantry, with a fairly high percentage of boots. Boots would typically be plain brown or black of sturdy leather, not the fine red or yellow saffian boots of the wealthy. However, for the typical shoe-wearer, a simple leather or cloth gaiter would have protected the calves.
The dragoon horses were inexpensive riding horses and even old nags; not highly expensive and exhaustively trained cavalry horses. The company would have few if any remounts. Dragoons in this region and at this time were truly mounted infantry, not light cavalry, but could function as low quality cavalry in a pinch (but not facing the superb Polish cavalry). Over time, dragoon units would use plunder to improve its stock of horses, acquire more pistols, and train more as cavalry, but that would not be true of this unit in the early 1650s.
The main weapon would be a musket. The key distinction is that dragoon muskets have a sling. Otherwise, the musket was more likely to be shorter – a little, 8 inches or so – or may have been full length. The second weapon was a saber, which almost all dragoons would have carried. A third weapon was a standard infantryman’s ax, worn across the back on a sling. Finally, some senior dragoons would have one or a pair of pistols.
The musket would have been a matchlock for the dragoons as well as for the infantry. A certain number of the dragoons may have been armed with firelocks (snaphaunces, and perhaps even some flintlocks).
Ivan Bohan --- Іван Богун (d. 1664),

Ivan Bogun /Bohan is one of the most famous Cossack colonels of the Ukraine in the middle of the 17th C. Little is known of his upbringing except that he has a reputation as a gallant youth who joined the Cossack military in 1637-38. In the years up to 1642 he was on various mission to Azov and representing the Zaporozki Cossacks as an Envoy to the Don Cossacks. He was on a mission to Sultan Ibrahim I of the Ottoman empire. In 1640 fought the Crimean Tatars.

(The following material is reprinted from the Wikipeadia article)During the1648 uprising in Ukraine, Bogun became an adjunct of Hetman Chmelnytsky ; in 1649 became a an officer of Chigirinski's regiment. in 1650 in recognition of his organizational and fighting talent Bohan was promoted pulkovnik (Colonel) of a Podalase regiment from Bratslava. Close associate and friend of Bohdan Khmelnytsky, he opposed both the pacts with Poland (Treaty of Hadziacz of 1658) and with Muscovy (Treaty of Pereyaslav of 1654).

In June 1651 he took part in the battle of Beresteczko against the Polish forces led by King Jan II Casimir. Surviving the defeat he gathered his forces and in June of 1652 took part in a victorious battle at Batih, in which the Polish commander Marcin Kalinowski was killed and Stefan Czarniecki barely escaped with his life. The Polish defeat was complete and allowed for the Cossack forces to start a successful offensive and effectively gain control over large parts of the Ukraine. Until 1657 he also led his forces in minor skirmishes against the Polish forces, notably at Bratslav and Uman. He also fought against the Crimean Tatars who had switched sides after the Treaty of Zborów of 1649.

Initially opposing the Treaty of Pereyaslavl of 1654 after the death of Khmelnytsky, Ivan Bohun led an armed pro-Muscovite uprising against the power of hetman Ivan Vyhovsky and defeated his army in the autumn of 1659. In 1663 he started yet another military campaign, this time against Muscovy. However, he gained little and on February 17, 1664, he was captured and turned over to the Poles. Found guilty of high treason, he was executed by a firing squad.

Ivan Bohun became a popular Ukrainian folk hero, immortalized by Henryk Sienkiewicz in a novel With Fire and Sword and Jerzy Hoffman's movie with the same name, where character Jurko Bohun was loosely based on him.

[1] In Western practice, Regiments were organized by a political Colonel or proprietor – often an older rich guy – while the fighting battalion was commanded in the field by a Lieutenant Colonel. The Colonel often considered the soldiers servants of this household.

[2] The main alternate coat color candidate is natural gray, or perhaps red, especially for the dragoons.

[3] Sukna is a generic term for ‘robe’ or ‘garment’ that we know was used for military uniform coats. The cut of this kaftan-coat is similar to a Zupan and the outer coat is a kaftan similar to a kontuz; however, it would be incorrect to use these terms that belong to noble’s and townsmen’s garments for common soldier’s kit. Also, the garments are not nearly as tailored as a noble's zupan would be, nor is the skirt as full.

[carricanta]

Take a look

http://www.polishhussarsupply.com/Links.html

[carricanta]

Take a look, about equipments

[carricanta]

TYPES OF POLISH WAR SABERS
FROM THE XVIth TO THE XVIIIth CENTURIES


The original document is full of rich detail only hinted at by this abstract. Three sample pages of the original are below:
Blades (Sample Page)

Hilts (Sample Page)

Detail of Sabres Type Ia ('hussar' -all 100 or so sabers are similarly illustrated)
Detail of Sabre Type Id

Detail of Sabre Type IIa Karabela

The following illustration is not from this work, but is included here for reference. (From Stanislaw Meyer's series of articles in "Bron i Brava" Typy Szabel Polskich 1934, no. 4 vol. 5.)



English Abstract
presented in the Summary section on Pages 347-352

SCOPE OF THE WORK
This work is an attempt to classify Polish war sabres on the basis of their function. The main function was always combat, which was decisive for design, as well as shape and external appearance. The decorative purpose was secondary, hence it would be an error to look for the source of the saber's shape in aesthetic categories. It must be said, however, that its function as a weapon and as an element of special attire were closely connected and so the precise separation of them is neither possible nor necessary.

In fact mostly the decorative types of sabre which were worth keeping have come down to present times. But neither the presence nor absence of ornamentation in a sabre constituted its value as a combat weapon or for decorative purposes. The main decisive factor for its value is its efficiency as a combat weapon. Specific schools of fighting and fencing led to characteristic types of blades with its corresponding hilts; hence the need always to look at a sabre as an entirety, that is the blade with corresponding hilt. The factors which are distinctive for various types of sabres are the characteristics of the blades with the hilts defining their specific usage.

THE RESEARCH METHODS APPLIED
Two criteria are regarded as basic classifications:
1. Objective criterion - studies of historical sabres in national and foreign collections. These studies were based on drawings and photographs with full dimensioning. Some 307 items of Polish origin were examined in 14 national museums, 8 foreign museums and to private collections. Simultaneously, about 320 foreign sabres were studied, both abroad and in Poland. The results of this research arc shown in the plates.
2. Subjective criterion - reconstructions of various "schools of fencing", using different historical sabres, were based on the following research:

a. Analysis of the old fencing treatises - mainly French and Italian of the 16th and 17th centuries. These books show, among other things, the ways the sabre fencers fought. The only known Polish book is the "Treatise on Fencing", written about 1830 by Michal Starzewski. The book describes the manner of fencing with the sabre No. II. These books confirm the hypothesis made on the basis of "the fight with an imagined opponent".
b. An analysis of the diaries of 17th-century Polish noblemen allows the following thesis to be presented:
- most of the described sabre bouts were fought on foot,
- most of the successful touches were at the opponent's hand and head*
- multiple parries and ripostes were the rule 3
- an encounter on horseback was often similar to a duel,
- a sabre encounter on a horseback, resulted in many injuries, but not many fatalities.
c. A very interesting proof of the existence of the Polish "school of fencing" comes from exercises and competitions with wooden swords, also practiced in special academies for noblemen, parallel to the European school of fencing.
d. Military drill handbook of the 18th and 19th centuries for recruits devoted much attention to different sabre strokes and also to fencing with a wooden stick.
e. Analogies with the sport of fencing. Modern fencing principles are drawn directly from the method of fighting with the military sabre. Although in moderm fencing, a valid touch can be quite light, in real combat an effective, stronger cut was required. But this difference has not influenced the attack and defense movements which remain largely the same. In modern fencing the footwork has been considerably developed as well as the speed of movement, but at the same time the variety of actions has been limited. Differences in performing particular movements, mostly being the outcome of the weight of the weapon and fencing convention are easy to distinguish by fencers who try the military sabre. Such similarities can also be noticed in the Japanese "kendo" art of fencing, which approximates combat with a real sword closer than European fencing.

f. A study of "mensur", (the German 19th century duel fencing) is useful. It resembles the Polish style of fencing with the No 2 sabre.

g. Very obtained by the author from Polish Cavalry men who fought against Budionny's Cossack Cavalry during the 1920 war.

The author has also tried fencing on horseback in a mask, using fencing sabres from the early 20th century.
However the most important factor to distinguish individual types of sabres was established while checking original sabres in various collections.
The tests consisted of various cuts, thrusts, parries and ripostes. The results are presented briefly, together with a description of the particular plates. The study of foreign sabres was limited to the types which had exerted direct or indirect influence on Polish sabres. These are: Turkish, Hungarian, Arabian, Persian, Armenian, Russian, Moldavian, Italian and Swiss.

THE CHAPTER "ANALYSIS OF FENCING MOVEMENTS"
briefly describes actions in attack and defense. Where attacks are concerned, the author describes direct cuts (to the head, cheek, flank, chest), stop cuts on arm, thrusts, single feints, battements and disengagements. The following direct cuts are distinguished:
direct cuts, swinging cuts from the shoulder or elbow, circular cuts.
Six basic "static parries" are discussed together with "flying parries" combined with different ripostes, stop cuts and withdrawals. (See Summary of Analysis of Polish Sabre Fencing Movements)
TYPES OF POLISH WAR SABRES FROM THE XVIth TO XVIIIth CENTURIES
SABRE No. I
The Polish military sabre with a "closed hilt", known also as the "hussar's sabre", is divided into 5 basic types.

1. Sabre No. Ia, with a rounded knuckle-guard, bent at an angle of about 100o used from the end of the 16 th century to the first half of the 18 th century.
2. Sabre No lb, with a knuckle-guard bent vertically and nor joined to the pommel, used in the 17 th century and in the first half of the 18 th century.
3. Sabre No. Ic, with a rounded knuckle-guard and horizontal bars, use in the second half of the 18 th century.
4. Sabre No. Id, with a knuckle-guard bent vertically and a shield-like guard, used in the second half of the 18 th century.
5. Sabre No. Ie, with a knuckle-guard and side bars.

The blades of sabres No. I are of circular curvature and possess double-edged yelmen of the same width as the rest of the blade.
A knuckle guard protects the fingers during static parries. The adjusted broad thumb-ring enables quick direct cuts when dueling on foot. At the same time the center of percussion permits strong swinging cuts to be delivered from horseback. Its constructional and functional merits makes sabre No. I surely one of the best and most versatile sabres of the world.
Ornaments are added to strengthen the points exposed to enemy blows. Besides sabres produced for battle, examples used for decoration only and made mainly in the 19 th century are often met with.
Additional bars and shield-like guards for better protection of the forearm were added to the hilts in sabres No lb and Ic. Sabres No. Ie, used at the end of the 18th century are good only for fighting on horseback and mark the end of fencing with the combat sabre.

SABRE No. II (Karabela)
The Polish military sabre with an "anatomic" grip in the form of an eagle head, known also as a combat karabela, is divided into 3 basic types.

1. Sabre No. IIa with a blade of variable curvature and double-edged pronounced yelmen. The knob is wide, thus giving effective support of the palm while making circular cuts. These sabres were used in the 17th and the first half of t8th century.
2. Sabre No. IIb with a blade of circular curvature, without a pronounced yelmen. The knob is narrow. The sabre is still good for circular cuts because of its well distributed weight (center of gravity)
3. Sabre No. IIc with a short and broad blade, a wide knob and bent down quillions.

Sabre No. IIa and IIb are excellent for circular cuts while fighting on foot and for swinging cuts from horseback. Most probably high on-guard positions and flying parries were used. Effective palm support made possible cross rotation, given by quick wrist movements from a stiff elbow. Similar sabres were used in Turkey, the Balkan countries, in Russia, Moldavia and Armenia. The principal difference between these and Polish sabres IIa consists of the grips design. Only the Polish sabres perform well in circular cuts. Others were presumably used for horseback fighting only.
Sabres No. IIc are convenient for swinging cuts from the elbow (the splitting blow) and were used only for fighting on foot. Many type-II sabres were produced solely for decoration.
SABRE No. III
The Polish military sabre with cross-like quillons and almond-like pommel, known also as the Hungarian type, is divided into 2 basic types.

1. Sabre No. IIIa, with blade of circular (sometimes variable) curvature, with cross-like quillons and Polish-style almond-shaped pommel. These sabres are good only for swinging cuts from horseback. The are often richly ornamented.
2. Sabre No. IIIb, with narrow blade and long, pronounced yelmen. The quillons are cross-like, often connected with the pommel by a chain. The pommel is bent forward at an angle of 45o. These sabre are good for powerful swinging cuts and circular cuts when fencing on foot. Both types originated from Hungarian sabres but have several specific Polish details (thumb ring, pommel).

SABRE No. IV
Polish military sabre with small cross-like quillons and pistol-shaped grip, also called the Tartar sabre, is an extremely efficient weapon for swinging cuts when fighting on horse-back. Points-thrusts can also be performed very efficiently. Most probably these sabres were produced for Tartar warriors fighting alongside the Polish nobility. Blades arc of circular shape, quillons short and delicate, the knob is bent forward at an angle of 45o.

TYPES OF FOREIGN MILITARY SABRES
TURKISH SABRES
1. Sabres from the 15th century have hilts similar to Ommayad’s and Abbasid's swords. The blades are long and heavy, with a spear-like yelmen. Most probably they were used for swinging cuts from the shoulder elbow. They are particularly convenient for point-thrusts when fighting on foot.
2. Sabres from the 16th century have blades of variable curvature, with a spear-like yelmen, but smaller than in the 15th century. Grips are rounded and bent forward with cross-like quillons. They are good mainly for swinging cuts (horseback combat).
3. Sabres with "anatomic" grips in the form of an eagle head (carabela type) could be used only for swinging cuts. They were used in the 17th and 18th centuries. Blades are mainly of circular curvature (!), and have a flat grip. Quillons are cross-like or bent downwards.
4. Sabres with firm rounded knob, known as kilidj. Blades are of variable curvature and with a pronounced yelmen. This type of sabre is very versatile, it can be used both for swinging cuts (on horseback) and circular strokes (on foot). There is also another type of kilidj sabre, with the same grip, but with a narrow and long blade, without a pronounced yelmen, good only for horseback fighting.

HUNGARIAN SABRES
1. Sabres from the beginning of the 16th century are similar to Turkish sabres from the 15th century.
2. In the second half of the 16th century a very interesting type of sabre appeared. The blades are of variable curvature, and a long, pronouced yelmen. The quillons and languets are very long. The pommel is almond-shape, smaller than the knob. These sabre: could be used for powerful swinging cuts from horseback (the influence of sword fighting).
3. In the 17th century, the Hungarian sabre -presented formidable advantages for horseback fencing. The blades are deeply groved, light yet rigid, the cross-like quillons have become smaller, and the almond-shaped pommel is bent forward, thus forming an ideal support for the hand against sliding. These are also very good sabres for fencing both on foot and on horseback, similar to Polish sabres No. IIIb. They are of simple construction but have great advantages as a versatile weapon.

ARABIC SABRES
1. Eastern Arabic (Damascus sabres), used betveen the 16th and 18th centuries were influenced by Persian and Turkish weapons, though they still preserve a unique design. They have been classified up to now as Persian or Bedoum sabres. The blades are of circular curvature without a pronounced yelmen. Blades can also be found with variable curvature or wave-cut. All the blades are strongly curved. Grips have cross-like quillions of Persian type, the tang is rounded and bent downwards. These sabres art good for Swinging cuts from horseback.
2. Western Arabic (Moroccan sabres). The blades have a strong pronounced yelmen bent backwards. The quillons are doubled, bent downwards, one forming a knuckle-guard. The grip has a strong support for the small finger; the knob is decoratively shaped. These sabres are good for swinging cuts from the elbow.

PERSIAN SABRES
Typical Persian sabres have strongly curved blades, narrowing towards the end, without a pronounced yelmen (shamshir). The quillons are cross-like. The grip is bent at an angle of 90', presenting a good support for strong cuts. The greatest striking force is obtained at the beginning of the yelmen and not towards the end, as is the usual 9ase. Generally, shamshir sabres are not the best for it is difficult to stop and to change the direction of a stroke.
It seems that the high opinion enjoyed by-Persian sabres was due rather to poetry and miniatures, that to the reality.

RUSSIAN, MOLDAVIAN AND ARMENIAN SABRES
of "carabela" type would seem to be similar to the Polish sabres No. IIa, but their functional characteristics are different. The grip design does not allow circular cuts to be made and most of the known items are for decoration only.

CAUCASIAN AND CIRCASSIAN SABRES
take the shape of a long knife. Blades are of circular curvature, with a non-pronounced yelmen. The grip offers no protection to the hand, the knob is split to diminish the weight of the long grip. These sabres are very good for swinging cuts from horseback, some of them are effective for circular cuts. The lack of hand protection makes normal parries impossible; most probably only swinging parries or side-withdrawals (djigit) on horseback were used.
ITALIAN SABRES
were mostly used as short broad weapons for fighting on foot (storta). The grips has an efficient hand protection, developed from the 16th century epee. These sabres are good for swinging cuts from the elbow.

THE FUNCTION OF SWISS SABRES
is resolved differently than in eastern swords. Despite their length (often more that 900 mm) the heavy long grip counterbalances the blade, shifting the center of gravity towards the handle (100 mm). However such a balance is more characteristic for the epee than sabre. Swiss weapons offer good service when delivering strong strokes from horseback. The thumb-ring makes sudden attacks possible or even quick changes of direction. Certain similarities exist between these sabres and Polish sabres No. Ia.

[KLAssurbanipal]

Excellent thread

[carricanta]

[KLAssurbanipal]

Great but pictures are from 17th century.

[carricanta]

Great but pictures are from 17th century.

Yes, but is very complicated for me to obtain polish pictures from the XVIII century...

[KLAssurbanipal]

Don't worry. I have the great Polish images

[Chevalier IX]

I still await you to make the Guard Cuirassier for EW2

[Salvo]

I still await you to make the Guard Cuirassier for EW2

Yes, they look great.
Fortunetly we have new skinner in the team

[KLAssurbanipal]

I will make them. Sure